Malwetši a Dipudi

Phepo ye botse le hlokomelo ya itekanelo ya thibelo go swana le meento ya taolo ya phelakadingwe di bopa motheo wa netefatša taolo itekanelo ya dipudi, eupša le ge go le bjalo, diphoofolo ka mehla di kotsing ya malwetši, diphelakadingwe, maemo a tšhilo le mpholo. Le ge go le bjalo, balemirui ba ka dira tše ntšhi go thibela goba go fokotša malwetši ka mehlape ya bona ya dipudi.
Ge mahu a ba gona, go bohlokwa gore ngaka ya diphoofolo e dira diteko ya ka morago ga lehu go hwetša sa go hlola lehu. Se se ka go thibela malwetši go phatlalala le go thuša go kaonafatša tlhokomelo ya taolo ya itekanelo polaseng.

Phepo ya go Netefatša gore Itekanelo ya Dipudi

©Marinda Louw

Phepo ye botse e bohlokwa ya go aga ma tša ka dipudi. Ka dinako tše dingwe furu ya tlatšeletšo e a nyakega ge maemo a phulo a le fase goba e sa lekanela. Se se ka ba le seabe se sekaone kudu ka maemong a dipudi tša gago, kudukudu ge phulo e fokola.
Dipaka tše bohlokwa ka koketšo ya furu ke:
Tshwamare ya dijo: dibeke tše 2 pele ga go geola le dibeke tše 3 tša mathomo ka nako ya sehla sa go tswadiša. Ditshadi tša meno a mabedi (12 – 18 ya dikgwedi ka bogolo) di swanetše go fiwa šedi pele. Mo mabakeng ao furu e turago, di fepe botse ka nakonyana ye nnyane, o seke wa fokotša furu ka nako ye telele.
Boimana: Di fe furu ya tlaleletšo go tloga ka letšatši la bo 90 la go ima. Se se bohlokwa le ka phulong ye botse ka fao go kwagalago. Ditshadi tše di hloka bobedi go ya go borarong go feta bja bontšhi bja maatla (go fepa ngwana yo a golago) go ditshadi tše di senago maswi.
Amušo: Furu ya tlatšeletšo e a nyakega ka dibekeng tše di selelago tša mathomo tša go amuša.
Bana bao ba tshwešitšwego (Dipotsane): Di fe ‘furu ya tlaleletšo’ pele ga ge o di tshweša gore dipotsane di amantšhwe le dijo. Kgatelelo ya monagano ya go tšhweša e na le khuetšo ye kgolo ka kelong ya kgolo ya bana.
Go ga tlaleletšo ya phepo ya furu ditshading le baneng dikgatong tše tša bohlokwa go fokotša kotsi ya tšhenyego ya mpa, pholotšo ya potsane le bana ba go fokola. Phesente ya tswalo (palo ya bana ba tswetšwego ka tshading ka ngwaga), maphelo, kelo ya kgolo gammogo le tšweletšo ya boya bja dipudi bja dipudi tša Masaeboko e ka godišwa ka go oketša furu.
Dipudi ke difudi tša tšhemo le tšhimo ya dibjalo (gape di kgona go ja dibjalo godimo) ka tlwaelo di na le diminerale tše di ntšhi go feta mafulong. Bjale dipudi ka kakaretšo go na le kgonagalo ye fase ya tlhaelelo ya diminerale go feta dinku, eupša dibithamine le diminerale di swanetše go hwetšagala 4 – 6 ya dibeke tše pele ga tswalo le ka dinakong tša komelelo.

Taolo ya Phelakadingwe ka Bolemiruing bja Dipudi

©Marinda Louw

Seboko se tšhweu le nogana ye mmala ye botsothwa (mehuta ka bobedi ya diboko tša nkgokolo) ke tšhošetši ye kgolo ya bolwetši ka dipuding. Coccidiosis ke phelakadingwe ye nngwe ya tlwaelo ya ka gare gantšhi e amago bana go tšwa dibekeng tše 4 go ya go 5 gomme e tšwelela ge ‘mae’ a phelakadingwe ya coccidia e tsenago ka tshepedišong ya tšhilego. E hwetšwa ka mafulong, meetseng le gantšhi ka matsweleng a ditshadi tšeo di amušago. Dika tše di akaretša tšholokego, go tšwa madi le bofokodi.
Kgatelelo ya monagano (go swana le go tshwešwa goba go tloša) e dira gore bana ba be kotsing kudu ya coccidiosis le tšhwaetšo ya seboko sa nkgokolo. Palo ya diboko ka puding e amana le kitlano ya diboko mafulong le bofokodi bja mašole a mmele a pudi.
Tlhohlo ye kgolo ya balemirui ba pudi ke go fana ka tikologo ye e bolokegilego ya dipudi tša bona mola ba fokotšago twantšho ya kgahlanong le dihlare ya phelakadingwe. Se se dirwa ka go alafa fela diphoofolo tšeo di hlokago go alafšwa. Se se bitšwa ‘kalafo ye e lebantšwego ye e kgethilwego’ gomme e dirwa ka go hlokomela ‘refugia’. Refugia ke hlokomelo ya go ba kotsing palo ya diboko dihlareng gape ke kakanyo ye bohlokwa ya taolo.
Mehutahuta ya dikgofa di hweditšwego ka ditikologong moo dipudi di bolokwago gona. Dikgofa ke dinwa madi eupša gape di fitiša malwetši a go swana le heartwater, di hlola phetelo (dikhaku), dintho tša go loma ke dikgofa, tšhenyego ya letlalo le toxicosis go swana le karogano ya go bakwa ke dikgofa.
Dinta tša bohubedu le botalale bja ratadima ke diphelakadingwe tše di hlokago go laolwa. Dinta tše di hlola tshelekego ye kgolo ya letlalo gomme di tla hlola pudi go ingwaya, go igohla ka dilo le go lahlegelwa ke maemo a mmele. Ka dipuding tša Masaeboko, se se lebiša bofokoding, boalong le tahlegelo ya mmala ulung.

Meento ka Temothuong ya Dipudi

Ge di dipudi di godišwa ka maemong a tšhemo, meento kgahlanong le pshio ya sesohlo (Clostridium perfringens D) le Pasteurella (e hlolwa ke Pasteurella haemolytica le Manhaemia haemolytica) di eleditšwe. Ka fase ga maemo a tseneletšego fao dupidi di bewago goba di fepiwa gona, ka fao meento ya multi-clostridial yeo e kopantšhwego le Pasteurella di a eletšwa. Botša ngaka ya gago ya diphoofolo.
Ge dipudi di entwa la mathomo, moento wa bobedi o swanetše go fiwa bjalo ka ge go laeditšwe, bala ditaelo tša sehlare ka kelohloko. Moento wa bobedi ka tlwaelo o ka ka morago ga dibeke tše 4 morago ga wa mathomo. Go se ente la bobedi go ka feletša ka mašole a mmele ao a sa lekanago gomme e ka dira gore moento wa mathomo le wa ka moso di sa šome gabotse.

Bodilamaleng ka Dipudi

Malwetši a mala ga a tlwaelega ka dipuding go feta dinku eupša bodilamaleng e ya hlaga. Bodilamaleng e hlolwa ke go fepa go feta tekanyo ya khabohaidreiti ye e mabapi le boleng bjo bobotse bja tlhale. Se se ka direga nakong ya komelelo, phepo ya tshwamare, boimana le go duša. Phokotšo ya go ja tlhale le dinako tša tlala le tšona di ka feletša ka go ba fasan ga maemoa pH ka mogodung wa pudi.

Mpholo ka Dipuding

Bontšhi bja glycoside ya sehuba (dilo tša mpholo tšeo gantšhi di hweditšwago ka dibjalong) mpholo o ka lebaka la gore ‘krimpsiekte’. Dipiudi tša masaeboko di kotsing kudu mpholong go feta dipudi tša Leburu. ‘Krimpsiekte’ e hlolwa ke dibjalo tša go mama tša Cotyledon, woo ka tlwaeo o tsebjwago bjalo ka plakkies goba nenta. Mpholo ka dithotong tše nnyane gantšhi o direga ka mafelong a ka Karoo ye nnyane le borwa bja Karoo ye Kgolo. Dika gantšhi di akaretša tshepedišo ya dihlale, eupša diphoofolo di ka bontšha dika tša mpa e bohloko kudu.
Molaetša wa Temoša Kalafong: Tshedimošo ke ya mabaka a tša thuto le tša tshedimošo fela gomme e ka se hlathollwe bjalo ka keletšo ya kalafo. Tshedimošo ga se ya go ikemišetša go tloša keletšo ya kalafo ye e abiwago ke bašomi ba tlhokomelo ya maphelo.

Translated by Lawrence Ndou