Malwadze o Doweleyaho na Vhuthada kha Mbudzi

©Susan Schoenian University of Maryland Extension
Malwadze na vhuthada ha mbudzi zwi vhangiwa nga zwithu zwinzhi zwo fhambanaho (zwitzhili, bacteria na zwivhungu) na u sa ḽa zwavhuḓi. Sa tsumbo usa ḽa zwavhuḓi ndi zwone zwine zwa vhanga u tshinyalelwa nga nwana asaathu bebiwa.
Vhuthada kha mbudzi vhu ya ṱaluswa na nga mvumbo ya mbudzi nga zwilonda zwo katelwa na abscesses, foot abscesses and orf. Manwe malwadze aya ḓisa malwadze mahulwane, sa tsumbo, orf na mastitis. Mbudzi dzi ya kona u phaḓaladza orf ubva kha mulomo wadzo uya kha maḓamu a mme a dzo. Hedzo dza tsadzi dzi ya kona u vha na vhulwadze ha mastitis.
Manwe malwadze aya sumbedza tsumbadwadze dzine dza fana: mbudzi dzine dza vha na tetanus, bluetongue na heartwater dzi ya sumbedza u tshuwa dza vha dzi tshi khou monisa muvhili wadzo. Ngeno u tshuluwa ha coccidiosis na u kavhiwa nga zwivhungu. Zwino ndi zwa ndeme u kona u zwifhambanyisa tsumbadwadze dza malwadze a mbudzi.
Manwe malwadze ndi zwavhuḓi uri a thivhelwe nga u ṱhavhela u fana na pulp kidney na tetanus na u ṱhavhelwa ho itwa nga nḓila yone zwi ya thivhela manwe a malwadze kha mbudzi. U fanela u vhudzisa muḓivhi wa hune wa dzula a ne a divha nga ha zwifuwo.

U Lovhelwa nga Nwana Asaathu Bebiwa

©Susan Schoenian University of Maryland Extension
Hezwi zwi vhangiwa nga musi ya tsadzi i sa khou ḽa zwavhuḓi kana nga zwine zwa vhidziwa Chlamydia (u lafha: u ṱhavhela) kana Coxiella (u lafha: u langa zwikhokhonono). U thivhela u lovhelwa nga nwana asaathu bebwa ndi ufha ya tsadzo protein yo linganelaho na energy. U fanela u vhudzisa mudivhi wa zwifuwo uri akone u ufha nḓivho yo fhelelaho.

Abscess

©Susan Schoenian University of Maryland Extension
Kanzhi i vhonala nga u zwimba yo ita tshipulumbu na u pfa u vhavha musi hu tshi kwamiwa. Zwi vhangiwa musi zwitzhili zwi tshi kwama zwilonda. Hu fanela u shumiswa mishonga ya u pandela zwitshili. Wa kona u ṱhavhela nga antibiotic.

Foot Abscess

©Susan Schoenian University of Maryland Extension
Hezwi zwi vhangiwa nga musi zwitshili zwi tshi dzhena kha zwilonda zwiṱuku u fana na u lumiwa nga zwikhokhonono kha mulenzhe. U i vhona kha mbudzi nga u vhona i tshi vho bvafha na u zwimba kha maganndisi. U lafha hu vha ho katelwa u shumisa na antibiotic huna oxytetracycline, tick dips na foot dips.

Orf

©Susan Schoenian University of Maryland Extension
Orf (kana‘zwilonda zwa mulomo’) ndi u kavhiwa kha lukanda na kha dzi mbondo dza mucous (maṱo, mulomo, ningo na maḓamu)a nngu kana mbudzi. Iya ya na kha vhathu. Dzi phukha dzine dza vha na orf dzi fanelwa u bviswa na kha danga dza lafhiwa nga scabs huna Vaseline (wo ambara na magilafu)kana wa fafadzela nga antibiotic. U ṱhavhela zwi nga thivhela orf uri isa phaḓalale kha danga lothe.

Mastitis

©Fir0021
Hu vha huna u zwimba tsini na maḓamu. Tsumbadwadze hu vha ho katelwa fever, mutsiko, usa tsha vha na lutamo lwa zwiḽiwa na usa tenda vhana vha tshi mama, ṱhungu dza maḓamu dzi ya vha na muvhala mutsuku dza zwimba mafhi ahone avha masekene kana atshi nga maḓi kana malofha havha na zwidotho zwo vhalaho.
Zwinga u nga vhilisa madi a u fhisa hune havha na magwada au rothola lwa mithethe 5-10 kha inwe na inwe wa kona u lafha nga antibiotic kha misipha. U fha zwiliwa nga boḓelo vhana vhane vho mme vha na mastitis vhane vha vha na mafhi o kunaho u thivhela nḓala. U songo iṱanganisa na mafhi ane avha uri ana mutakalo.

Pneumonia

©Susan Schoenian University of Maryland Extension
I vhangiwa nga tshitzhili tshine tsha vhidziwa upfi Pasteurella na Mannheimia nahone zwi ya bvelela musi mbudzi dzi na mutsiko. Na usa vha hone ha mutsho wavhuḓi, usa endedzwa zwavhuḓi, na u shanduka ha mutsho lwa tshihaḓu.
Tsumbadwadze hu vha ho katelwa fever, u balelwa u fema, na u hoṱala na u bvisa maḓi nga ningo na u balelwa uḽa.
Unga lafha nga zwishumiswa zwa oxytetracycline. Wa dzi fha madzulo musi mutsho usi wavhuḓi na musi dzi tshi khou tshimbila lwendo lulapfu, wa dzi tendela dza awela. Dza nwa maḓi na uḽa furu.

Pulpy Kidney

Ndi vhulwadze vhune ha vhulaha vhune ha vhangiwa nga tshitzhili kanzhi hu lwalwiwa nga mbudzi ṱhukhu. Vhu nga vha hone nga murahu ha u shandukiswa kuḽele ha ṱavhanya u vhonala. Zwifuwo zwi nga tou vhonala zwi songo dzulisea na hone na u fa ha hone hu vha hu sina zwa tsumbadwadze. U lafhela unga lenga fhedzi unga kona u thivhela nga u ḓivhadza zwiḽiwa zwiswa nga zwiṱuku nga zwiṱuku. Musi hu tshi vho ṱoliwa phukha ine ya vha uri yo lovha hu ya kona u vhonala tswio dzine dza vha uri dzina mivhala, mala ane avha ana muvhala mutsuku na u ḓala ha fluid na mbilu.
Huna mishonga ine ya shuma u ṱhavhela u thivhela hovhu vhulwadze.

Tetanus

I vhangiwa nga zwitshili zwine zwa vha zwi tshi kha zwilonda, u ita uri zwirumbi zwiome, ya balelwa u fema na spasms. Ṱhoho ivha yo furalela murahu, ivha i tshi khou shavhana na phosho na maṱo I tshi khou tshimbila nga nḓila inwe.
U fanela u ambara ma glove musi u tshi khou lafha zwifuwo, wa shela mushonga kha tshilonda, wa bvisa zwine zwa vha uri zwo bva wa lavhelesa na nga antibiotic. U fanela u dzi vhea ho swifhalaho, ho fhumulaho wa dzi fha zwiḽiwa na maḓi.

Bluetongue

Vhulwadze hovhu vhu hwaliwa nga zwithu zwine zwa vhidziwa midges na hone vhu vha hone kha mbudzi dzi thoma u vhonala dzi na fever. Milomo yo zwimba, na u vhea mukulo nga nḓila ine ya vha uri a i ngo doweleya. U tshi nga engedza, lulimi lu vha luludala ha vha na mavhala matsuku nnṱha ha magannḓisi.
Unga kona u ṱhavhela nga lutabvula nga murahu ha musi, ho no bebiwa vhana ho no fhela minwedzi miraru yau ḓi hwala, u fanela u bvisa mbudzi fhethu hune havha uri ho thaba u vha u tshi khou dzi tsireledza kha zwikhokhonono.

Heartwater

©Prof Horrock (ARC Onderstepoort Veterinary Research)
I vhangiwa nga bont zwikhokhonono zwine zwa wanala kha vhupo hune ha vha uri hu ya fhisa vhukuma Afrika Tshipembe, ndi vhulwadze ha ndeme vhukuma. Tsumbadwadze hu vha ho katelwa na fever (zwine zwa fhira 40℃), zwiita uri thoho i dzule nga inwe nḓila. I tshi khou shenga mulomo na ndingo zwi tshi khou dzinginea na u tshuwa i tshi khou tou onda lwa u vhavha na u tshimbila zwi songo ḓoweleyaho na u raharaha. U fanela u lafha nga u ṱavhanya nga oxytetracycline wa I thivhela nga u ṱhavhela.

Coccidiosis

©Susan Schoenian University of Maryland Extension
Coccidiosis ndi vhulwadze ha mbudzi ṱhukhu na dzi nngu thukhu zwi vha zwi tshi khou vhangiwa nga madzulo ane avha uri ana mashika. Vhulwadze hovhu vhu wanala kha manyoro ya ita uri dzi vhe na mutambuluwo wa madi, u fhelelwa nga maḓi muvhilini na u sa vha na lutamo lwa zwiliwa. U fanela u dzhia dzoṱhe dzine dza vha uri dzi khou lwala wa dzi bvisa dangani wa lafha nga coccidiosis nga nḓila yone we wa i vhudziwa nga vhaḓivhi.
Unga lafha u fhela ha maḓi muvhilini nga hafu ya lebula ṱhukhu ina muṋo na dza rathi dza swigiri kha liter ya maḓi a u dudela; wa ifha 250-500ml luṋa nga ḓuvha lwa maḓuvha mararu.

Roundworms

©Susan Schoenian University of Maryland Extension
Mbudzi dzi i wana musi dzi tshi khou ḽa mahatsi. Tsumbadwadze ndi ndi u zwimba nga fhasi nga ngomu ha maṱo ha vha hu tshena. U shumisa FAMACHA© chart uri u kone u vhona uri ndi ifhio ine ya kho toda thuso ubva kha kuzwimbele. Inga tshuluwa na u tshuluwa fhedzi zwi ya vha hone na kha manwe malwadze.

Tapeworms

©Susan Schoenian University of Maryland Extension
I wanala nga u sedza kha matoko, i ya kwama vhukuma nyimelo ya mbudzi fhedzi ai tou vha ya ndeme u fana na roundworms. U fanela u toda mushonga wa zwivhungu une wa nga kona u lafha zwothe.

Liver Fluke

Liver flukes dzo bannda flat, zwivhungu zwine zwa vha na tshivhumbeo tsha matari zwine zwa wanala kha bile kha tshivhindi tsha tshipuka. U vhona nga mukulo wo no sekena, pale mucous membranes na u onda. vhutshilo ha hezwi zwithu hu vha ho katelwa na kha pfulo yo nukalaho na kha dzi snail. U fanela u lafha nga zwine zwa vha zwo nwaliswa zwine zwa divhea kha u lafha zwivhungu.
Zwa ndeme: ndivho hei ndi ya u gudisa na uri u kone u divha, nahone ai faneli u dzhiiwa sa zwine zwa vha uri zwo ambiwa nga dokotela kana u nyadza zwine zwa vha zwo ambiwa nga dokotela.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe