Cape Gooseberry, i dovha hafhu ya vhidziwa upfi “appelliefie” nga tshivhuru, lo wana dzina heli zwi tshi bva kha kha dzina la uri li vhonala unga ndi husk cape hu si uri lina vhukwamani na Cape Town, Afrika Tshipembe. Vhubvo ha hone ndi Peru, ubva hafho la phadalala la ya Columbia ubva la vho sokou vhonala hothe kha shango. Lo shuma sa zwiliwa na kha zwithu zwa mishonga lwa minwaha kha mmbi ya Incan.
Holu lushaka alu faneli u tanganiswa na English Gooseberry, ine ya vha ya lunwe lushaka hune ha vha hu sina cape ya dovha ya vha tsuku, dala kana tshitopana. Hei cape gooseberry, ri tshi ya kha ngoho, asi gooseberry na luthihi, fhedzi ndi tshipida tsha dzi nightshade hune khadzo ha wela na tamatisi, peppers na mazambane.
U Bveledziwa kha Shango Lothe
Columbia ndi yone ine ya vhonala i tshi khou bveledza dzine dza vha nnzhi lwa nwaha, hune wa wana huna dzine dza swika 99% kha dzine dza ya kha manwe mashango. William Pulles, mune wa bulasi lihulwane vhukuma la cape gooseberry: Keisie Valley Gooseberries, ine yo diswa na Afrika Tshipembe, u talutshedza uri u dura ha u bveledza zwi fhasi vhukuma kha mashango a American, manwe mashango anga si vhambedzane naho.
Mitshelo i bveledziwa kha bulasi lituku Columbia. Haya mabulasi musi wo a kala aya swika hectare mbili kana thanu linwe na linwe. Hune mirado ya muta ya tou ita vhunzhi ha mishumo, zwine zwa sia hu sa tou vha na u xeleliwa nga masheleni ngauralo. Musi wo no kana mitshelo iya rengiwa nga vha mavhengele mahulwane vhane vha ya kona u shuma na mitshelo vha kona u i isa fhethu hune ha vha uri ho fhambanaho u mona na lothe.
U Bveledziwa Hapo
Cape Gooseberries yo divhiswa Afrika Tshipembe nga 1770 nga vhathu vha u tou thoma u pfulutshela.
Iya bveledziwa kha lothe la Afrika Tshipembe. Hune Western Cape havha vhone vhabveledzi vhahulwane ha kona u tevhela North West. Muri hoyu uya hula u swika kha metre uya nntha, iya kona u kondelela fhethu hune ha vha uri hu ya rothola, sa vhunga li tshi wanala Columbia na Peru. Dzi funa fhethu hune kha shango hu ya dudela nwaha wothe ngauri mitshelo ya hone iya shavha vhukuma murotho une wa vha uri wo kalula.
Muri uya kona hafhu na u kondela mavu uya nga u fhambana hao, fhedzi mavu afanela uvha o limiwa nga ndila ine ya vha yavhudi na manyoro o teaho. Naho huna uri muri hoyu a u pfani na madi nga u tou ralo, fhedzi uya di tea u sheledziwa uri u kone u bveledza zwithu zwavhudi.
Khalanwaha ya u Bveledza
Cape gooseberries i thoma u anwa mitshelo nga murahu ha minwedzi mina kana mitanu yo tavhiwa. Ubva hafho unga dzula u tshi khou u kana u swika nwedzi wa vhu 18 hune u do kona u vhona uri u dala hawo hu khou fhela u tea hafhu u tou vha a tavha munwe muri.
U kana hu shumiswa zwanda sa vhunga mitshelo i tshi fanela u tou kiwa nahone yo no vhibva. Dzine dza vha uri adzi ngo vhibva dzi nga vha na muvhala wa musuku, fhedzi mudifho wa hone udo di fana na wa dzine dza vha uri dzo fuliwa nga tshifhinga.
Tshaka
Huna lushaka luthihi lune lwa vha uri lu ya bveledziwa, lune lwa pfi Physalis peruviana. Ndi u dzhia ndivho ya William Pulles’ analogy, Cape Gooseberries ndi vhana vha si vha malofha vha muta wa dzi berry, hune ha vha na u fhungudzea kha u waniwa ha tshaka dzinwe. Vhunzhi ha vhatavhi vha tavha nga mbeu sa vhunga hu zwone zwine zwa vha uri azwi duri.
Vho William vha ya kuvhanganya dzi mbeu dza khwine dzine vha dovha hafhu vha kovhelana na vharengisi. Hu na vharengisi vha miri vhane vha vha uri vha ya rengisa uri i kone u tavhiwa nga zwiraba.
Thengiso
U todiwa vhukuma ha cape gooseberries zwi khou hula uya kha shango lothe nga mulandu wa khunguwedzo ya u thogomela mutakalo. Vho Wiilliam vho do topola zwauri vha Nestle vho renga inwe ya dzi khamphani khulwanesa dza gooseberry Colombia ngauri vho zwi vhona uri mutshelo hoyu ndi tshinwe tshithu tshi khou daho tshihulwane.
Dzothe dzine dza bveledziwa Afrika Tshipembe dzi rengiswa henefha hayani, hune vhunzhi hadzo dzi rengiswa dzi tshi kha di vha thethe. Naho zwo ralo u rengiswa hadzo azwo ngo dala sa vhunga dzi tshi dura. Kha dzine dza vha uri dzi vha dzo vhewa dzi ya kona ha u ita jamu kana dza bikiwa kana kha yoghurt.
Mushumo
Cape gooseberries, zwine zwa sa nge zwa dzinwe dzi berry, ina tshikalo tshinzhi tsha fat, zwine zwa ita uri dzi vhe dzo fara nga maanda vitamin A, D, E na K. Nga nnda ha hezwi, dzi berry dzo dala minerals, protein, fibre, na antioxidants.
Cape gooseberries unga dzila dzi thethe, wa dzi shumisa kha zwithu zwa u baga, zwikatudzi kana dza vhewa kha dzi desserts, juices, yoghurts na jamu. Dzi berry kana matari hu pfi ana zwithu zwa u fholisa, zwi ya thusa kha tsukanyo, zwi ya fhungudza muvhili na u kona u langa mutsiko wa malofha na swigiri.
Zwine vha Lafhi vha Hana Zwon
Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe