Ti Cape Gooseberries

©William Pulles

Ti Cape Gooseberry, leti vuriwaka “appelliefie” hi ririmi ra Afrikaans, tikume vito ra tona kusuka eka xivumbeko xa husk lexi fanaka na cape kungari ku kuna vuxaka na doroba ra Cape Town e Afrika Dzonga. Ti berries leti ta nsuku ti tumbuluke e Peru, kusuka kona tihangalaka na Columbia laha tinga hetelela ti tata misava hinkwayo. Titlhele ti tirhisiwa tani hi swakudya xikan’we na hi murhi wa vutshunguri kusukela eka minkarhi ya Incan empire. 

Tinxaka leti ati fanelanga tikanganyisiwa na muxaka lowuntshwa wa English Gooseberry, lowungana tinxaka to hambana na cape naswona iwotshuka, rihlaza na xitshopani. Cape gooseberry, hivuyona, ahi gooseberry yona, kambe yiwela eka xiphemu xa ndyangu wa matamatisi, pepper na mazambala lawa nawona yanga xirho.

Vuhumelerisi bya Misava Hinkwayo

Columbia ayiri na xiave xikulu eka timakete ta misava hinkwayo kuringana malembe lawa yotala swinene, laha ayi teka kutlula 99% wa mihandzu leyi ayi xaviseriwa matiko yale handle. William Pulles, n’winyi wa purasi lerikulu swinene ra cape gooseberry: Keisie Valley Gooseberries, hitlhelo muphakeri e Afrika Dzonga, u hlamusela leswaku tihakelo ta vuhumelerisi tile hansi swinene e matikweni yale South America, laha swiendlaka leswaku matiko yan’wana yangavi ehansi ka mphikizano. 

Ti berries ti humelerisiwa eka mapurasi yantsongo swinene e Columbia. Mapurasi lawa yafika kwalomu ka mbirhi kuya eka ntlhanu wati hectares ha rin’we, laha swirho swa mindyangu kunga swona leswi endlaka ntirho wotala swinene hiswoxe, leswi endlaka leswaku kungavi na tihakelo ta vatirhi. Loko kutshoveriwile, ti berries ti xaviwa hi tikhamphani letikulu leti tirhisaka ti berries kutani tixaviseriwa eka tindzhawu totala swinene emisaveni hinkwayo.

Vuhumelerisi bya Laha kaya

©William Pulles

Ti Cape Gooseberries ti tisiwile laha Afrika Dzonga hi minkarhi yava 1770s hi vahlampfa vosungula. Tihumelerisiwa e tikweni hinkwaro ra Afrika Dzonga. Xifundzha xa Western Cape hi xona xikulu lexi humelerisaka ti cape gooseberries xilandzeriwa hi North West. Swinsinyani swakona swikula kufikela eka mitara yin’we hiku leha, swihanya kahle laha kunga oma nyana kumbe laha kunga oma, tani hileswi swinga xiswona e Columbia na Peru. Ti Cape gooseberries atilulamele tindzhawu leti kufumelaka lembe hinkwaro laha kungariki na maxelo yo hundza mpimo naswona ti ‘berries’ ti chava swinene gwitsi. 

Swinsinyani swakona swikota kuva swi kondzelela misava, kambe misava leyi tswongaka kahle mati naswona yitele swakudya. Kasi hile tlhelo ti cape gooseberries ati lavi mati yotala, ncheleto wa laveka leswaku kutava na vuhumelerisi lebyi lavekaka.

Nguva ya Vuhumelerisi

Ti Cape gooseberries tisungula kuveka mihandzu exikarhi ka mune na ntlhanu wa tinhweti endzhaku ko byariwa. Swinsinyani swakona switshoveriwa vhiki na vhiki kuringana 18 wa tinhweti laha endzhaku kaswona mbuyelo wusungula ku hunguteka naswona swimilani swifanele ku cinciwa kubyariwa swin’wana swintshwa. 

Ntshovelo wu endliwa hi mavoko tani hileswi ti berries tifaneleke kuva titshoveriwa loko tiri eka xiyimo xokarhi xo vupfa. Ti berries tiyima ku vupfa, kuya hi nantswo, endzhaku kaloko ti khiwile. LEtinga khiwa tinga vupfangi ti berries tinga hundzuka ta nsuku, kambe atingavi na nantswo lowu fanaka na letinga khiwa tivupfile.

Tinxakaxaka

©William Pulles

Kuna muxaka wun’we lowu humelerisiwaka, wutiveka hi vito ra Physalis peruviana. Kuya hi vuhleri bya William Pulles, Cape Gooseberries yifana na n’wana woka angari wa ntumbuluko e ndyangwini wa ti berry, laha kungana vuvekisi lebyi pimiweke eka nhluvukiso wa tinxaka tintshwa leti antswisiweke. Vahumelerisi votala vabyala kusuka eka swimilani tani hileswi leswi swinga chipa swinene kutlula ku tsemiwa ka swirhabyani. 

William u hlengeleta mbewu kusuka eka swimilani swakahle, leswi a avelanaka na vaphakeri van’wani. Ti nurseries leti hlawulekeke tibyala mbewu leyivaka swimilani swa vahumelerisi lava.

Vuxavisi

Swilaveko swati cape gooseberries aswiri ku kuleni emisaveni hinkwayo hikokwalaho ka kutiveka loku tlakukeke eka mbuyelo wa rihanyo. William Pulles u kombise leswaku vaka Nestle vahaku xava khamphani yikulu swinene yati gooseberry e Columbia hikuva vavone ti gooseberries tiri tona swakudya leswikulu swinene e makete. 

Ti cape gooseberries hinkwato ta Afrika Dzonga tixaviseriwa laha kaya, laha mihandzu yotala yi xavisiwaka yiri furexe. Makete hambiswiritano, wuntsongo hikuva ti berries ta durha. Tibn’wani ta ti berries tikongomisiwe eka vuhumelerisi, totala titirhisiwa ku endla jamu kumbe tiswekiwa tiva eka mpfanganyiso wa yoghurt ya mihandzu.

Switirhisiwa

Cape gooseberries, Ku hambana na letin’wani ti berries, tina nhlayo yale henhla ya mafurha, leswi endlaka leswaku tiva na ti vitamin leti n’okaka eka mafurha tofana na A, D, E na K. Ehandle ka leswi, ti berries ti fuwile hiti minerali, protein, fibre, nati antioxidants. 

Cape gooseberries tinga dyiwa tikarhi titsakama, titirhisiwa eka switirhisiwa swobaka, ti gwitsirisiwile kumbe titirhisiwa eka ti desserts, juzi, yoghurts na jamu. Ti berries xikan’we na matluka swivikiwa kuva swikota ku herisa ku pfimba, swi olovisa mpfuvelo, swipfuneta eka kuhunguta ntiko wa miri xikan’we naku pfuneta ku lawula mavabyi ya diabetes xikan’we na high blood pressure.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni