Litshisi ndi miri ya daka ine ya bva China, nahone ndi kale i tshi khou tavhiwa hangei lwa minwaha minzhi vhukuma. Naho huna uri Afrika Tshipembe kha nwaha wa vhudi hu tshi nga vha vhone vhahulwane kha u bveledza litshisi hune ha vha ho bveledziwa zwine zwa swika 8 000 tonnes, hu kha di vha murahu vhukuma kha China 200 000 tonnes, hune zwa vha zwe zwa bveledziwa nga nwaha wa 2018.
Fhethu Hune ha Bveledziwa dzi Litshisi Afrika Tshipembe
Litshisi dzi hula zwavhudi hune ha vha uri hu ya fhisa, hune ha sa vhe na murotho une wa vha uri wo kalula Afrika Tshipembe, kanzhi ndi kha dubo lwa vhubvaduvha.
Kha dzine dza bveledziwa Afrika Tshipembe, 60% i vha i tshi khou bva Lowveld hangei Mpumalanga kha dorobo ha Nelspruit, Hazyview na Malelane. Ha dovha ha vha na dzine dza swika 38% dzine dza vha dzi tshi khou bva kha vundu la Limpopo - Tzaneen ndi dzone dorobo dzine dza vha khulwane dzine dza vha uri dzi ya bveledza Litshisi-ha kona u tevhala vhupo hune ha tou nga kha vundu la KwaZulu Natal.
Fhethu hothe hune ha vha uri hu ya tavhelwa hone Litshisi Afrika Tshipembe ndi hune ha vha hu 1 124ha nga 2016.
Khalanwaha ya Litshisi Afrika Tshipembe
Khalanwaha ya hone i thoma vhukati ha nwedzi wa Tshimedzi kha vhupo hune ha vha uri ndi Malelane na Komatipoort Mpumalanga, dza kona u dala nga nwedzi wa Nyendavhusiku u swika Luhuhi hune ha vha na mitshelo ine ya kiwa Nelspruit, Tzaneen na Louis Trichardt.
Tshitatasitsiki Tsha dzi Litshisi dza Afrika Tshipembe
Wo dzhia dzi figara dza u bveledza ubva kha vha Department of Agriculture, Forestry na Fisheries (DAFF) muvhigo wa hone, vha ‘South African Litchi Market Value Chain’ vho ganndisa nga 2017 vho bvisela khagala zwauri zwine zwa bveledziwa nga nwaha ndi 8 411 tonnes, zwine zwa swika 55% zwa ya kha mashango a nnda dzine dza swika 32% dza vhewa. Ha vha na dzine dza swika 13% dzo rengiswaho kha maraga wa Afrika Tshipembe, vhunzhi hadzo hu si tou ri nga vharengisi vhane vha vha vha mavhengeleni fhedzi. Kha dzine dza vha uri dzo ya kha manwe mashango, zwine zwa swika 90% zwo ya European Union, nga maanda Netherlands.
Ndeme ya dzine dza vha uri dzo bveledziwa nga 2016 litshisi dzo yaho kha manwe mashango ndi R760 million.
Zwimela zwa 2018/2019 zwine zwa swika 4 800 tonnes, zwo vha zwi fhasi musi hu tshi vhambedziwa na 10 400 tonnes yo bveledziwaho nga 2017/2018. Hezwi kanzhi zwo itwa nga mutsho we wa vha usi wa vhudi kha dzo musi dzi tshi khou bva maluvha kha vundu la Mpumalanga.
U Bveledziwa ha dzi Litshisi u Mona na Lothe
Zwine zwa swika 96% ya dzi litshisi dzine dza vha hone kha lifhasi dzi vha dzi tshi khou bva Northern Hemisphere hune China, Taiwan, Vietnam, Thailand na India vha vha vhone vhabveledzi vhahulwane. China ndi vhone vhabveledzi vhahulwane kha lifhasi vha dzhenelela zwine zwa swika 70% kha zwine zwa bveledziwa kha lifhasi lothe.
Africa, Australia na Madagascar ndi vhone vhabveledzi vha Southern Hemisphere. Australia vha na khalanwaha ine ya vha ndapfu ya u bveledza, nahone vha ya kona u bveledza ubva nga nwedzi wa Khubvumedzi u swika mathomoni a Lambamai ngeno Madagascar hu vhone vhathu vhahulwane vha u isa dzi litshisi Europe. Vhunzhi hadzo dzi vha dzi tshi khou bva kha miri ine ya vha uri i hula yo ita daka hune ha sa shumiswe na mishonga ya zwikhokhonono.
Divhazwakale ya u Tavhiwa ha dzi Litshisi
Dzi bva kha zwipida zwa vhukovhela zwa China na northern Vietnam nahone ndi kale dzi tshi khou tavhiwa hangei lwa minwaho minzhi yo fhiraho. Ya phadalalala ya ya India nga vho 1700 ubva hafho khamusi ya ya thungo ya devhula nga murahu ha u tumbuliwa hayo China nga vha dzi kereke vha polish. U thoma u tavhiwa hadzo zwo thoma west Indies nga 1775 ya tavhiwa na kha dzi green house Britain na France mathomoni a 1800.
Dzo thoma u da Afrika Tshipembe nga 1870 ubva Mauritius, hune ha vha na tshaka nnzhi dzine dza vha hone namusi. Litshisi ya u tou thoma yo vha yo tavhiwa Botanical Gardens ya Durban ya kona u phadalala i tshi ya fhethu hune ha sa tou vha na murotho wo kalulaho Mpumalanga na Limpopo.
Vha South Africa Litchi Growers' Association (SALGA vho tumbuliwa nga 1975. SALGA vha thusa nga u ita dzi thoduluso nga zwa dzi litshisi, hune vha tikedza vhatavhi nga zwishumiswa na zwithu zwa u vhambadza na ndivho na u kona u bveledza dzi tshaka dzine dza vha nntswa.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe