Tinyala

© Louise Brodie

Vito ra xi Science: Allium cepa
Vito rantolovelo: Nyala

Tinyala tisungule kutirhisiwa tani hiswakudya kusukela eka malembe yak hale swinene naswona kutshembiwa leswaku tivuye ti cinca swinene eka tindzhawu tale Western Asia.

Nhlamuselo ya Ximilani

Tinyala tiwela eka mitsembyani leyi welaka ehansi ka ndyangu wa Liliaceae lowukulaka se ku dyiwa rhanga ra kona. Tshindi ra yona riphambarhalile swinene kusuka ehansi kambe matluka yakona yafana swinene na chupu kusuka ehenhla nyana laha matluka lawa ya lehaka kuya ehenhla. Matluka yakona yangava ya kule yaleha kumbe ku petseka naswona kuna matluka manharhu kuya eka nhungu kuya hi ximilani.

Switirhisiwa

Tinyala tibyaleriwa kuva kutirhisiwa rhanga ra tona. Letinga kula na letinga sekulaka tidyiwa tiri furexe loko tiswekiwile naswona titisa nantswo eswakudyeni. Tikota kuhumelerisa swakudya swohambana hambana laha tinga tsemeleriwaka ticheriwa eka supu kumbe ku omisiwa matluka ya tona. Ximilani lexi nkarhi wunwani xinga tirhisiwa tani hi xichavisa switsotswana ngopfu ngopfu leswi hlaselaka matsavu yanwana.

Swilaveko swa Misava no Lulamisa

Tinyala ti mila kahle eka misava leyingana sandi kumbe vumba, leyi kotaka ku amukela mati swinene. Tinyala titsakela misava leyingana acid yintsongo swilaveko swa pH leswinga exikarhi ka 5.5 na 6.5. Ku enta ka misava loko kululamiseriwa ku byala swinga fika eka 600mm.

Maxelo

Tinyala tikondzelela swinene xirhami. Titsakela maxelo lawa yanga hola loko tiri eku kuleni kulandzela maxelo yo hola no oma ngopfu ngopfu loko se tiya ekuvupfeni emasunguleni ya ximiumu. Mpimo wakahle wa mahiselo kuva tikota ku kula kahle kufanele kuva exikarhi ka 12°C kuya eka 24°C xikanwe nale xikarhi ka 7°C na 29°C hinhweti. Mahiselo yale henhla yahatlisisa kutumbuluka ka rhanga ra nyala kasi mahiselo yale hansi ya endla leswaku swimilani swiva na mabilomu. Ku na ka mpfula emaheteleleni ya ximun’wana nale masunguleni ya ximumu swi hunguta khwalithi ya nyala, ngopfu ngopfu kwala ko yihlayisa.

Ku Leha ka Siku

Tinyala atitsakeli ngopfuminkarhi yaku vonakala. Ku tumbuluka ka rhanga swihlohleteriwa hi kuleha ka siku naswona swisungula ntsena loko nkarhi wakuvonakala wuhundza swilaveko swinwana. Eka siku rokoma tinyala tiva na kuleha ka siku kokoma swinene kuya hiswilaveko naswona swahlohleteriwa swinene leswaku ku byariwa swibyariwa leswi lavaka siku ro koma.

Swibyariwa

(Short Day) Granex 2000, Hojem, Pyramid, Texas Grano, 502 PRR, Early Copper

Translated by Ike Ngobeni