Nelson Mandela na vavasati voduma va Afrika Dzonga vadya swakudya swanahlekani hi Raymond Louw

© Eric Miller

Mahlamba Ndlopfu

Aswinga olovi ku hlaya miehleketo ya nkulukumba Nelson Mandela. Ari wanuna wa mafundha na malwandla swinene kuva a rhambe vanhu eka xintlangwani xa swakudya swaninhlekani ekaya rakwe ra ximfumo ra, Mahlamba 'Ndlopfu (Rise of a New Era), khale ka vasati va tihosi, laha akuri vavasati vati Prime Ministers nati Presidents hinkarhi wunwe.

A tlhele a rhamba na vavasati na tinoni ta varhangeri va valwela ntshuxeko, exikarhi kavona akurina nsati wa khale ka murhangeri wa African National Congress President Oliver Tambo, Adelaide, na Albertina Sisulu, nsati wa khale ka xandla xa presidence wa ANC Walter Sisulu.

Mintlawa leyimbirhi ya valungu na vantima xikanwe na tinoni ta varhangeri va valwela ntshuxeko ayinga se tshama yihlangana. Ava tshame hi mintlawa yohambana loko President Mandela a humelela ava xeweta hi nwayitelo, "Hilava vavasati vandhuma". Kusungula kuvukarhana hi Elise Botha, ntsati wa khale ka President Pieter W Botha, na Magda Diederichs, noni ya khale ka President Nico Diederichs.

Kunga se hela nkarhi se mintlawa leyi ayi sungule ku dya mabulu swin’we xikanwe na mafenya. Akunga ehleketiwi leswaku angava a ri na xiave xokarhi. Eka yena marito yovava lawa yanga vula hi Vorster entshugwini endzhaku kaloko a tsakise khale ka president wa Malawi Hastings Banda na "official hostess" Cecilia Kadzamira,eka xinkhubyana lexi axiri kona e Johannesburg.

Vorster loyi aringeta kuti sirhelela ahlamuserile valndzeri vakwe leswaku yena atshame ekusuhi na wansati wa wantima eka nkhuvo lowu hikuva a sindzisiwa hintirho wakwe naswona aswi endlela tiko ra Afrika Dzonga".

Rivalela, Kambe unga rivali!

Xivangelo lexi President Mandela anga xinyika kuva a rhurherile vavasati lava uri — akuri vonelo ra yena — na leswi akuri ntlhontlho eka tiko. Uri akuri "ndlela ya xikombiso xorivala leswi hundzeke" naswona, akuri ndlela yin’wana yaku endla leswaku ndzivalelano wuva kona eka ma Afrika Dzonga hinkwawo.

Xitatimende xakwe, eka nseketelo wakwe wa Truth and Reconciliation Commission leyi ayi simekiwile leswaku yita lulamisa leswinga humelela hinkarhi wa xihlawuhlawu naswin’wana leswingava kona loko xihlawuhlawu xiherile leswi aswitwala swiri na tinhlamuselo timbirhi. Kambe leswi aswitikomba swinene leswaku a langute eka moya lowu vanhu avari na wona xikan’we na kuchava loku tisiweke hi xihlawuhlawu na milawu ya xona.

A lava leswaku swipandza nhloko swa ma Afrikaner na minhlangano leyingana rizondo swinene yofana na Afrikaner Weerstandsbeweging (the ultra Right Wing Afrikaner Resistance Movement with its neo-Nazi symbols) kuva yivona leswaku akuna nchumu lexi vafaneleke va xichava eka mfumo lowunthswa wa xidimokirasi wa Afrika Dzonga xikan’we naku hundza eka xihlawulambala xa vona na no langutana na vumundzuku lebyinene tani hi tiko.

Kambe anga pfumeleriwanga ku katsa ndzivalelano na ntirho wa Truth Commission. Mrs Ntsiki Biko, noni ya mulwela ntshuxeko Steve Biko loyi anga xanisiwa no dlawa hi maphorisa ya xihlawuhlawu karhi lowu a konanisiwa anga n’wi pfumelelangi. Ute, "Hinga rivalela, hiswona, kambe hinga rivali!"

Ndzivalelano eka ma Afrika Dzonga hinkwawo

Swintlangwana leswi swihumelerile. Vamanana lava vatsakisiwe ngopfu hi yena, xikan’we na manana Verwoerd. President Mandela atirha hi matimba eka ndzivalelano.

Endzhaku kaloko atava a hoxe xandla swinene eka mbulavurisano xikan’we na ntshamiseko na valungu va National Party, a tiyimisele kususa miehleketo ya vantima eka kupfumala kuya emahlweni eka Reconstruction and Development Programme xikanwe na makungu yanwana yo pfuna tiko.

Utlhele a herisa kuchava ka valungu, ngopfu ngopfu va mavandla yokokela etlhelo, lava votala vavona avati pfalela emakaya ya vona va rhiye swibalesa himinkarhi ya nhlawulo. Ava chuhe leswaku vantima vatalava ku tlherisela eka vubihi lebyi vabyi endleke kuringana 48 wa malembe ya ntshikelelo ehenhla ka vona.

Eka ntirho lowu, kuve na kurhula — laha misava hinkwayo yinga teka nhlawulo tani hiku humelela ka kurhula. President Mandela a languteka ari eku humeleleni eka kulwisana na tinyimpi leti ati humelela ta madzolonga yakuya hi nghohe leti ati humelela himinkarhi yoleyo.

Ari wanuna wohlamarisa loyi a kota kulehisa mbilu no amukela swilo. Naswona vanhu lava avangava koti vantima, himpela, avava zondile, sweswi valangutela eka yena hi nhlonipho naku navela.

Translated by Ike Ngobeni

Mfuwo wa Albertina Sisulu

Albertina Sisulu, loyi a tivekaka ku antswa tani hi “Mother of the Nation kumbe Ma Sisulu”, una ndhuma tani hi mulwela ntshuxeko wa tiko...more