Ku Byariwa ka Carob eAfrika Dzonga

© Emőke Dénes
Carob trees planted in Anthens, Greece.

E handle ka vuswikoti lebyikulu swinene bya kuva carob yitirhisiwa tani hi ximilani xa swakudya leswinga fuwa swinene hiti protein kuva yi dyiwa hi vanhu na swifuwa, carob ayi byaleriwi kuva yi xavisiwa laha Afrika Dzonga. Hambi leswi kungana masimu yan’wana lawa yanga kona e Western Cape, akuna van’wamapurasi lava byalaka carob kuva yita xavisiwa yitisa mbuyelo.

Hile tlhelo, kuhumelerisiwa ka ti carob pods swi endliwa laha tikweni ra Afrika Dzonga - kutani mapa hinkwawo ya carob ya yisiwa eka matiko yale handle. Ku phameriwa kati carob pods kumbe switirhisiwa swin’wana leswi yelanaka nati carob aswi katsiwanga eka swakudya swa swifuwo laha Afrika Dzonga, naswona van’wamapurasi ava pfumeleli swifuwo kuva swidya ti pods letinga fuwa hi chukele. (Leswaku kutava na mpfuvelo wa kahle, ti pods na mbewu leyinga tiyela swifanele ku tsemeleriwa eka hammermill.)

Vulavisisi byin’wana lebyinga endliwa hi Lukas Iipumbu wale Stellenbosch University eka ndzawulo ya sayense ya swakudya byi katsa ku hluvukisiwa ka swimakiwa swa 5 swintshwa swa swakudya leswingana carob endzeni ka swona laha kunga - xinkwa, mukapu, swakudya swo fihlula, mousse na swinwiwa leswingana masi. Akuhava na xin’we lexinga humelerisiwa kutani xiya xavisiwa tani hi mphakelo lowu ringanelaka wa carob xikan’we na switirhisiwa swo humelerisa carob swa laveka.

Kuya hi Dr Pippa Karsen, mulavisisi wa sayense ya swimilani eka Western Cape Department of Agriculture, eku xavisiweni, ku rimiwa ka carob swilulamele ntsena hi xixika eka tindzhawu letingana timpfula hi xixika. ‘Ti carob pods ti vupfa hi ximumu naswona loko to kuma mpula hi ximumu ti pods ta n’oka kutani tivila.’ Ku byariwa ka carob swi hlohleteriwa eka tindzhawu letingariki na mpfula kumbe tingana mpfula yintsongo swinene.

Carob yina nsinya wa xinuna na wa xisati laha wa xisati kunga wona lowu humesaka ti pods, hambi leswi mixaka yin’wana yivaka na mabilomu ya xinuna nay a xisati eka nsinya wun’we. ‘Loko ku mila swimilani uta switiva ntsena endzhaku ka malembe yanharhu leswaku wa xisati kumbe xinuna hi wihi. Misinya yinwana leyi hinga yi languta ayi humesa mabilomu loko yahari na ntlhanu wa malembe ntsena,’ ku engetelela Dr Karsen.

Misinya ya carob yilava vulawuri byintsongo swinene, yikota ku kondzelela dyandza naswona yina switsotswana swintsongo swinene.

Translated by Ike Ngobeni