Inchubo Yekusoka kwe Besilisa bemaPedi

Imicimbi Lemcoka

©Dr Peter Magubane

Sikhatsi sekusoka, lekwaku (futsi iyo) hlala isemkhatsini ebusika, beyitsembela ebukhoneni bekuphakama-kwendvodzana noma umtukulu wesikhulu kulabo labatosoka. Bekangumholi walendzawo bekusokelwa kiyo kanye nemholi kwakadzeni welibutfo noma bemnyako-lobekiwe (mphato); ngaleyo ndlela lamadvodza abecatsaniswa kubaholi bemacembu lamancane ebantfu labakhuluma lulwimi lunye.

Emalanga lambalwa ngaphambi kwe bodika, lomkhulu (irabadia) kanye nelisekela-lalomkhulu (moditiana) lowakhetfwa yikhansela yesikhulu kwentela kugadza nekuphatsa imicimbi. Batfwala imicimbi yabo njengetitfunywa tesikhulu. Indvodza yemutsi (thipana) naye wakhetfwa kutsi ente lomsebenti wekusika ngamunye umsoki. Bekumele abengumuntfu longaphandle kwalelicembu, kwentela kunciphisa kutfuswa ngekuloywa.

Ngesikhatsi sasebusuku bekuvula lomcimbi, la badikana (asoka kusehluko sekucala) alayine ngelifayela lelilodvwa, nemholi ngaphambili. Ngemuva kwakhe, ngekuhambisa ngendlela lelilayini, bekungulabanye labasuka kubukhosi be kgoro, labalandzelwa bafana labasuka ku kgoro lelandzelako, kuye phansi kubafana labasuka ku kgoro lengasiko mcoka.

Labafana bebagobondzela bese bayanikwa, ngendlela lehambisako, kuya ekushayweni lokuncane emitimbeni yabo lengcunu ngulama rabadia.lokushaywa ngetigaba kwakuncephetela lesintfu kutsi sigaba sasichazwa ngekutalwa kuphela, hhayi ngebunguwe. Lenanchubo yehlisa kukalwa kwalomcimbi wekusoka emmangweni wemaPedi, kabili ngekufundzisa, phindze nekunika tigaba kulabo labakulesakhiwo salelicembu.

Kusoka kwe Bodika

©Dr Peter Magubane

Ngaphambi kwekusa ngelilanga lelilandzelako, loluphondvo-lwemphi (iphalafala) lafutswa bese, ngekubekwa kwe rabadia, le badikana yaya emfuleni, lapho basikwa khona ngetigaba tabo. Ngemuva kwalomsebenti labafana bahlala kulamanti labandzako asemfuleni, lekusita ngekwenta kubendzimundzimu lobuhlungu.

Ngemuva kwekuphumula lilanga labafana bayahanjiswa baye ku mphatfo (indzawo yekusokela), phindze ngetigaba. Lendzawo yakhiwa ngemapoli etigodvo netintfonga letihlanganiswe kulomsebenti, lowawuvalwa ngetjani kanye nemagala. Beyineminyango yekungena lemibili, munye lose Mpumalanga, lowentelwe kusetjentiswa ngemadvodza lawenta lomsebenti wekusoka kulesikolwa, bese lolomunye losenshonalanga walabafana. Lamadvodza nalabafana bebalala ngekuhlukana.

Ngayinye ikgoro yayinendzawo yekubasela umlilo, lapho khona umndeni waloyo msoki bowuhlanganela phindze ulale khona. Lemililo beyakhiwa beyinetintfo letinkhulu letigcamako, njengoba beyikhanyiswa ngesigodvo noma lilahle lebelitsetfwe emlilweni wesikhulu kanye, nalesikhatsi senchubo yekusoka kwe bodika, bebangavunyelwa kutsi bafe. Intfo ya onkhemalanga lesahluko sonkhe se bodika sasihluke kancane kakhulu.

Cishe lonkhe lelilanga lalitsatfwa ngekutsi kutingelwe kanye nekutilungiselela ngemisebenti yetandla talamadvodza, kufana nesikhumba kanye nemsebenti wekubata tigodvo. Ngetikhatsi tasekuseni kanye nemvakwemadina bebanaka imiyalo kanye nekucula tingoma tekusoka. La badikana bebafundziswa letindlela tekucina kanye nesibindzi kanye nebuhlunngu, batsembeke kubobabe babo, ngetinkinga letinkhulu ngekukhombisa umehluko ngekuyaphambili kanye nenhlonipho kutikhulu tabo.

Umtsetfo wesintfu nendlela (lokufaka umlandvo, imicimbi nemitsetfo) babafundziswa kusebentisa lulwimi loludzala lolungasasebenti lekumele lifundvwe ngulabafana. Kuyoyonkhe lenchubo, labafana bebanikwa intfo yekubahlola buhlungu, kufaka kushaywa kwa onkhe malanga. Kufakwa endleleni kwakuyintfo lephocelelwako, kantsi nekufa ngesikhatsi sekusoka bekuyinto leyatiwako.

Lamalunga ebodika laphetse kuhlelwa-kwemnyaka le, kafisha ngaphambi kwekuphela kwe bodika, bebatfola ligama. Lelicembu belivame kuba nemsebenti wemasotja futsi belingaphansi kwa khomanda we kgosana ya mphato. Lamalunga bekakala iminyaka ngekusi atibite ngalamagama emabutfu, atibeka wona ngemnyaka kusuka kumalunga alamanye emabutfo lasokile.

Nase lenchubo yeligama seyicedziwe, lelicembu belitjelwa ngelisuku lwekuphela kwale bodika, nekudla kwakulungiselelwa kujabula lokukhulu kwekubuywa kwebasoki. Ngelilanga lekugcina ekuseni, labasoki bageza lelibala lelimhlophe lebebakadze batihlobise ngalo kusosonkhe lesikhatsi salenchubo.

Ngamunye babe ujuba tinwele tendvodzana yakhe bese umnika liduku lelisha ngekunikwa sigaba sakhe lesisha sekungena ebudvodzeni. Lemitimba yalabafana beyibese ihucwa ngalokuhlanganisiwe kwemafutsa kanye nelibala lelimtfubi-lohhwabile-lelinsundvu sabovu. Kulesisigaba bebatiwa nge dialoga (baphili). Bebalayiniswa ngetigaba tabo bese ngekwemcimbi bashaywa kwekugcina. Ngemuva kwaloku, bahamba ngaphandle kwekubuka abe lama rabadia ashisa lemiphato ngemlilo.

Kusoka kwe Bogwera

©Dr Peter Magubane

Eminyakeni lemibili muva lesahluko sekusoka kwe bogwera kwabitwa/kwamemetelwa. Ngendlela, loku kwacishe kwafana naloko kwe bodika, ngaphandle kwekutsi kwakungasiyo intfo yekutimisela futsi kwatsatsa inyanga yinye kuphela. Ngalesikhatsi salesehluko, labasoki bafakwa emmangweni webesilisa, lokwakubavumela kutsi bagcwalise imisebenti yabo njengemadvodza. Lama bogwera beka semendela lokuvana kwabo kwabomnaka lobekwakheke ngebulunga bemabutfo.

Imphilo lendzala yebusotja kanye nekusebentisana kwakheka ngesikhatsi se bogwera. Kusuka ekucaleni kwekusebenta ngekuhamba, lokukuhlangana kwakha sicalelo semacebu 'ebafana-basekhaya' — banna ba gagesu — lebebakadze basitene ngekutfola indzawo yekulala kanye nemsebenti edolobheni,batfumela imitimba yemalunga labekashonile emuva ekhaya, base bagcinana ngekwatisana ngetimo tebumcoka lokwavela emapulazini ngesikhatsi basebenta edolobheni.

Letigaba tekukhula kuwesilisa kanye nentfutfuko kummango wesintfu tatichazeka ngalokuhlobile futsi kwakudzinga kugcwaliseka kwemicimbi lemaka lemaka sigaba semphilo yemuntfu. Letitigaba tingachazeka ngalendlela: umntfwana (lesea); umfana (mosemane); insha (leSoboro); insha lesikiwe (modikana); lilunga lesikhatsi sekusoka lokufisha (sealoga); umsoki (leagola); umsoki lohamba ngaphansi kwe bogwera (legwere); kwekugcina indvodza lekhululile (monna).

Translated by Phindile Malotana