Ditirelo tše Bohlokwa
Nako ya koma, yeo e ilego (le ke) ka mehla bogareng bja marega, e be e theilwe godimo ga go ba gona ga morwa wa maemo a godimo goba motlogolo wa kgoši magareng ga baalogane.
E be e le moetapele wa lefelo la koma tsenya le moetapele wa bophelo ka moka bja mophato oo goba karolo ya mengwaga (mphato); ka tsela ye banna ba be ba amantšwe le bogoši. Matšatši a se makae pele ga bodika, nkgwete (rabadia) le motlatša-nkgwete (moditiana) ba be ba kgethilwego ke khansele ya bogareng ya go laola le go laetša mokete. Ba phethagaditše mešomo ya bona bjalo ka motseta wa kgoši.
Monna wa dihlare (thipana) le ena o be a kgethilwe go dira go bolotša ga yo mongwe le yo mongwe wa baalogane. O be a swanetše go tšwa ka ntle go sehlopha, go fokotša ditšhošetšo tša boloi. Nakong ya bošego bja pulo, badikana (baalogane ba karolo ya mathomo) ba tsena moleng o motee, le moetapele e le ka pele. Ka morago ga gagwe, ka go theoga go ya ka maemo, e be e le ba bangwe ba go tšwa ka kgorong ya bogošing, ba latelwa ke bašemane ba go tšwa kgorong ye e latelago, go ya fase mošemaneng wa go tšwa kgorong ye fasana go feta.
Bašemane ba inama gomme ba fiwa, ka go theoga, dithupa tše pedi tše šoro ka mapono mo morago ke rabadia. Go bethwa ka maemo go be go tiišetša setšo sa go ya go ile sa maemo ao o a fiwago ke matswalo a le noši, gomme e sego ka bohlabani bja gago. Tshepedišo ye e be e tshedišwa mahlo tiragalo ya koma ka setšhabeng sa Bapedi, bobedi go ruta, gape le go beya bonkgetheng ka gare ga sebopego sa sehlopha.
Koma Bodika
Pele ga mahuba letšatši leo le latelago, lenaka la ntwa (phalafala) le be le budulelwa gomme, go ya ka taelo ya rabadia, badikana ba ile nokeng, moo ba bego ba bolotšwego go ya ka maemo. Ka morago ga puo bašimane ba dutše ka meetseng a go tonya a noka, seo se thušago go fediša bohloko. Ka morago ga go ikhutša letšatši bašemane ba ya ka letsema go ya mphatong (lefelo la koma), gape ka maemo.
Lefelo le be le agwile ka dipalo tša dikota le dilathe tše di hlakantšhitšwego mmogo ka lefao, yeo e bego e khupeditšwe ka bjang le dikalana. E na le matseno a mabedi, le lengwe ka bohlabela, ya tšhomišo ye e kgethegilego ya banna ba ba loalago ka komeng, le lengwe le ka bodikela la bašemane.
Banna le bašemane gape ba robala ka go fapana. Kgoro ye nngwe le ye nngwe e na le bobešetšo bja yona, bjoo baalogane ba lelapa leo ba dulago gona le go robala. Mello yeo e agilwego e be e na le tšhupo ye bohlokwa kudu, ka ge e be e tšhumiwa ka legala le le tšerwego go tšwa mollong wa kgoši le, ka lebaka la nako ka moka ya bodika tshepidišo ya koma, e be e se ya dumelelwa go hwa.
Mešomo ya ka mehla nakong ka moka ya karolo ya bodika e be e fapana ga nnyane kudu. Bontšhi bja letšatši le be le tšewa ka go tsoma le go šoma ka go thuta dipetlo tša banna, go swana le letlalo le petlokota. Ka pela mo mesong le mafelelong a mathapama a ne a neelwa go rutwa ka taelo ya semmušo le go opela dikoša tša koma. Badikana ba be ba rutwa mehola ya bongtona bjoo bo maatla le kgotlelelo, go obamela botate ba bona, ka fase ga kgatelelo ye kgolo go šupetša tšhireletšo le tlhompho go ya kgošing. Tshedimošo ya setšo le mekgwa (tšeo di akareditšego histori, ditirelo le melao) di be di rutwa ka go šomiša polelo ya kgale yeo e bego e swanetše go ithutwa ka go e dira gantšhi ka hlogo. Ka bophara, bašemane ba be ba swanetše go dira diteko tša kgotlelelo, go akaretšwa go bethwa letšatši le letšatši. Maitshwaro a gatelelwa ka go gwagwalela, gomme lehu nakong ya koma le be la sa tsebje.
Maloko a bodika a be a e nale karolo ya mengwaga yeo, ka pejana pele ga mafelelo a bodika, ba amogetše leina. Sehlopha se se be se šomiša mošomo wa sešole gomme se be se le ka fase ga taolo ya kgosana a mphato. Maloko ba be ela a mengwaga ya bona ka go bolela ka leina la bona la mophato, go iphaphantšha ka bobona ka mengwaga go tšwa malokong a mangwe a mephato ya baalogane. Ge fela tshepedišo ya go thea e be e feditšwe, sehlopha se be se laetšwa letšatšikgwedi la mefelelo a bodika, le dijo di be di lokišediitšwe go mokete mogolo wa go tla gea ga baalogane.
Mo mesong wa mafelelo, baalogane ba hlapa go tloša mmala o mošweu oo ba bego ba ikgabišitše ka ona ka gare ga tshepedišo k amoka. Tate yo mongwe le yo mongwe o beola meriri ya morwa wa gagwe gomme a mo fe lešela la matheka le le mpša ka temogo ya bonna bja gagwe bjo bo mpša bjo bo hweditšwego. Mebele ya bašemane e be e tlotšwa ka motswako wa makhura le letsoku le le khubedu. Ka nako ye ba be ba bitšwa dialoga (bao ba phologilego). Ba bewa moleng ka maemo a taelo gomme ka go keteka ba bethwe la mafelelo. Ka morago ga se, ba išwa ka letsema ka ntle le go lebelela morago mola rabadia a tšhuma mphato wa bona.
Koma ya Bogwera
Mengwaganyana ye mebedi ka morago koma ya karolo ya bogwera e ya bitšwa. Ka sebopego, ye e be e swana le bodika, ka ntle le gore e be a hlomiwa semmušo gomme e tšere fela kgwedi. Nakong ya karolo ye, baalogane ba be ba tsenywa setšhaba sa banna, seo se tla ba kgontšhago go phethagatša maikarabelo a banna. Gape bogwera bo tla gatelela dikamano tša bobuti tšeo di hlotšwego ke boleloko bja mephato.
Dikamano tša bophelo ka moka bja go ema mmogo le tirišano di be di dirilwe nakong ya bogwera. Go tloga ka dikamano tša bašomi ba bafaladi, dikamano tše di bopile motheo wa dihlopha tša ''bašemana ba ka gae” banna ba gagesu — bao ba bego ba thušana le go hwetša madulo le mošoma ka toropong, ba bušetša mebele ya bahu go maloko a hwetšwego, le go dula ba tsebišana ka ga merero ye mengwe le ye mengwe ya tše dingwe tše bohlokwa tšeo di dirilwego ka magaeng mola ba bego ba šoma
ka toropong. Dikgato tša go gola ga monna le tlhabollo ka setšhabeng sa setšo e hlalošwa gabotse le go nyakega ga phihlelelo ya go aloša ya phitišetšo. Dikgato ka boripana di ka ba bjalo ka: lesea (ngwana); mosemane (mosemane); moswa (lesoboro); moswa wa moalogane (modikana); leloko la nako ye kopana ya phetogo (sealoga); moalogane (leagola); baalogane ba dirwa bogwera (legwere); le mafelelong monna wo mogolo (monna).
Translated by Lawrence Ndou