Ingoma Yabantu Abaduna bamaPedi

Amariyadlhana Aqakathekileko

©Dr Peter Magubane

Isikhathi sengoma, esihlala siphakathi kobusika, siya ngokobana ikhona Na, indodana ekulu nanyana umzukulwani wekosi hlangana kwabesana abaya engomeni. Gade amdosiphambili womphadu kanye nomdosiphambili womphadu; ngendlela le abesana gade bahlanganiswe nobukhosi. Emalangeni ambalwa ngaphambi kwe-bodika, ikosi – (rabadia) kanye nomrhelebhi wayo – (moditiana) gade bakhethwa yikhansela lekosi langaphakathi ukulawula nokudosa umnyanya. Gade benza imisebenzi njengenthunywa zekosi.

Indoda yenhlanhla ebizwa bona yi-(nthipana) nayo gade ikhethwa kobana iwisele abakhethwa munye ngamunye. Gade kufanele kube ngewangaphandle kwesiqhema, ukuphungula ubuloyi. Ebusuku nakuthoma umnyanya lo, aba-badikana (ekubakhethwa abangena kokuthoma) bajama umjeje umdosi phambili abe ngaphambili. Ngemva kwakhe, bajame ngokuya ngokwengaba zabo, banye besibaya sebukhosini balandelwe besana ebaseduze kwesibaya kuze kufike besibayeni esisesigabeni esiphasi.

Abesana bayagugubala bese babarhidle ngeswazi, ngokulandelana kwabo emgogodlheni nge-rabadia. Ukubarhidlokhu kulitjhwayo lokobana ubujamo obuthize ubuthola nawubelethwako kwaphela. Indlela le igandelela umsebenzi wengoma emphakathini wamaPedi, eyenzelwe ukufundisa, nokufaka abawelako esiqhemeni.

Ingoma yeBodika

©Dr Peter Magubane

Ngaphambi kokobana kuphume ilanga, ibhalabhala iyabetjhwa, itjela aba-rabadia nanyana aba-badikana kobana baye emlanjeni, lapha basokwa khona ngokuya ngokwengaba zabo. Ngemva kokubenza njalo babahlalisa emlanjeni omakhaza, okubarhelebha ukuqeda ubuhlungu. Ngemva kokuphumula ilanga, abesana bamatjhiselwa emphadwini ngokuya ngokwengaba zabo godu.

Umphadu wakhiwa ngamapali wengodo, kanye namakwipiri, okuvalwa ngontjani kanye namagatja. Uba namasango amabili, elinye lisepumalanga, nekukulapho kungena khona abarhugi, enye isetjingalanga lapha kungena khona abesana. Amadoda kanye nabesana abalali nandawonye. Isibaya ngasinye sineziko laso, lapha abakhethwa besiqhemeso balala khona. Imililo ebaswako ilitjhwayo likhulu ngebanga lokobana gade ubaswa ngomlilo othathwe ekosini, begodu gade ungakavumeleki kobana ufe umlilo loyo ize iphele ingoma.

Izinto abazenza qobemalanga ngeskhathi basengomeni ziyahluka kancani. Amalanga amanengi bawaqeda ngokuzuma kanye nokufunda uburhwari bamadoda, obufana nomsebenzi weskhumba kanye newokubaza ngengodo. Ekuseni nalada ngemva kwamadina baqula amaqulo wengoma. Aba-badikana babafundisa imisebenzi yobudoda isibindi nokubekezela, kanye nokuhlonipha abomayise, begodu kugandelelwa nokobana bahloniphe ikosi.

Isiko lesintu, (ekubalwa hlangana umlando, amariyadlhana wesiko kanye nemithetho) gade kufundiswa ngokusebenzisa ilimu elisidala ekufanele balifunde. Ngeskhathi soke abesana basengomeni babahlahluka kobana bayabekezela Na, banande babarhwibha. Gade kugandelelwa kobana baziphathe kuhle lokha nabasengomeni, begodu ukobana abanye bayafa lokha nabasengomeni kuyaziwa.

Amalunga we-bodika anamalunga wabesana abaneminyaka epheze ilingane, kafitjhazana ngaphambi kokobana kuphele i-bodika bathola ibizo. Isqhemesi khabe sinomsebenzi wokuba majoni kade badoswa phambili yikosana yomphadu. Amalunga waso, gade amedwa ngomnyaka ngokubabiza ngebizwelo, ekhabe lihlukile kunelezinye iinqhema eziwelileko. Ngemva kokobana bathiye isqhemeso ibizo, gade sitjelwa kobana ingomabo iphalala nini, bese kulungiswa ukudla komnyanya omkhulu wokugidinga ukubuyela emakhaya kwabakhethwa.

Ekuseni ngelanga lokugcina, abakhethwa bahlanjiswa ipende emhlophe abagade bazizese ngayo ngeskhathi soke basengomeni. Ubaba ngamunye uguda inhluthu zendodana yakhe, ayinikeze isititirimba ukukhombisa kobana sele iyindoda. Imizimba yabesana ibese izeswa ngamafutha nedzugu. Ngeskhathesi sele baziwa ngokobana ngabasindileko-(dialoga). Bajanyiswa umjeje barhijwe ngeswazi godu kokugcina. Ngemva kwalokho, bamatjhiswa batjelwe kobana bangaqali ngemva lokha aba-rabadia batjhisa imiphadu yabo.

Ingoma i-Bogwera

©Dr Peter Magubane

Lada eminyakeni elandelako ingoma ye-bogwera yahlanganiswa. Nawuyiqalileko gade pheze ifane neye-bodika, ngaphandle kokobana yona gade bayibamba inyanga yinye. Ngeskhatheso, abakhethwa gade bangeniswa esitjhabeni samadoda, egade kubenza barhone ukobana benze imisebenzi yamadoda. I-bogwera beyiqinisa ubukhozi bokubabakhozi ngokubamalunga webutho linye.

Abantu khabe baba bakhozi ipilwabo yoke begodu babambane lokha nabaye e-bogwera. Kusukela ekufudukeni kwabantu ngebanga lomsebenzi, ukohlobana ngengoma kwenze bona abesana babizane ngokobana besana bekhaya - banna ba gagesu - egade barhelebhana ngokutholisana amahlalo kanye nomsebenzi emadorobheni, kanye nokuthutha imizimba yamalunga abhubhileko, begodu gade batjelana ngendaba eziqakathekileko ezenzeka emakhaya lokha nabasebenza emadorobheni.

Iingaba zokukhula komuntu oduna kanye nokuthuthuka komphakathi wesintu kade kutlhadlhulwe kuhle begodu kutlhogeka. Iingabezi zingarhunyezwa ngokobana: isana (lesea); umsana (mosemane); ilutjha (lesoboro); ilutjha eliye engomeni (modikana); ilunga lesikhathi esifitjhani setjhuguluko (sealoga), umkhethwa (leagola), osele asengomenia (legwere); kokugcina indoda edala (monna).

Translated by Busisiwe Prudance Skhosana