Todi ke Eng?

Todi ke selo sa go kgomarela seo se dirilwego ke dinose (dinose tša todi, dinose tša go tiia le dinose tše di sa hlabego) gammogo le meobu ye e itšego le ditšhoswane. Gape e šomišwa ke dinose tša todi bjalo ka mothopo wa dijo tša nose ya borotho (dijo tša bohlokwa tša dinose tša bafsa) le ka dinakong tša hlaelelo ya dijo. E šomišitšwe ke batho mengwageng ya go feat ye 8 000 bjalo ka mothopo wa dijo le ka dihlare.

Todi e Dirwa Bjang?

Todi e dirwa ka manopi a matšoba, go ntšhiwa ga boswikiri bja dikhunkhwane goba meetsana a swikiri a dibjalo.
Donose tša go lekola di tsena ka go fofa go nyaka manopi e be di boela ka motšhitšhing go fetisetša (ka go bina) lefelo la mothopo wa manopi.
Go tloga fao manopi a kgoboketšwa ke dinose tša go fula tše di e bolokago ka dimpeng tša tšona (dimpa tša todi). Ge di boela ka motšhitšhing, dinose tša go fula di ntšha manopi go tšwa ka dimpeng tša tšona go ya ka gareng ga dimpeng tša dinose tša ditshepediše kgauswi le botseno bja motšhitšhi. Manopi a išiwa ka gare kare ga lemepe - ka tlwaelo godimo ga motšhitšhi, kgole le kgošigadi le mae ao dulago ka dikarolong tše ka fase tša motšhitšhi.
Ka mo ko lemepeng, manopi e tšhelwa ka gare ga disele tša mahlakore a tshelelago. “Nako ye nngwe le ye nngwe boima bjo bompsha bja manopi bo okeletšwa seleng, dinose tša ditšweletši di oketša sefetoši ‘invertase’ seo se robago swikiri (sukrose) go iša swikiring ya tlhago (swikiriya madi) le furuthose (swikiri ya dienywa)”, gwa hlaloša David Tarpy, mopofesara wa mošomimmogo wa dikhunkhwane ka Yunibesithing ya Carolina State Leboa State.
Manopi a na le meetse a ka bago 70% meetse, mola todi e nago le meetse a ka bago 17-18%. Ka fao, go fihlela kgomarelo ye swanago ya todi, monola go tšwa go mo manoping a boswikiri a swanetše go moyafatšwa. Se se dirwa ka go fehlamoya ga mapheko a dinose’.
Ge meetse a moyafetšse ka go lekanego le tiragalo y aka mehla e fihleletšwe (todi bjale e ‘budule’), disele tša lemepe di a tswalelwa ka go ‘khupetšwa’. Ditswalelo tše tša motu wa dinose o šitiša monola go tsenela. Ge le khupeditšwe, lemepe e loketše go bunwa goba go fepšwa maseeng a dinose. Modula o tswakanywa le todi pele ga phepo ya dinose tša baswa.

Dipalopalo tša Todi

Go dira todi ke mošomo o boima. Go ya ka Bukana ya Nose ya Amerika, nose ya todi e tla etela 50-100 ya matšoba ka leeto la kgoboketšo gomme e tla tšweletša 0.8 g ya todi mo nepo ya bophelo ka moka bja yona. Pego ka 2005 ke Kgoro ya Meetse le Dithokgwa ya Aforika Borwa e akanya gore 15 kg ya todi ka motšhitšhi e ka tšweletšwa ka ngwaga.

Puno Todi

©Yves Tennevin

Baswara dinose ba buno manepe ka go kgoboketša le go tloša diforeime tša mamepe ka botlalo go tšwa motšhitšhing. Ditswalelo tša motu wa dinose, tša go tswalela disele moo todi e beiwago, di a kgobolwa ka go šomiša legare gomme ga bjale diforeime di bewa ka kgamololong. Ka tlwaelo ntšo ke searoganyi (diroto tša go dikologa) tše di dikologago diforeimeng ka lebelo la godimo. Maatla a go dikologa a gapeletša todi go tšwa ka lemepeng. Mamepe ao a lego bonolo a bušetšwa ka mo motšhitšhing moo dinose di tlošago mašaledi a todi gomme tša thoma go lokiša le go hlwekiša sele ye nngwe le ye nngwe. Batšweletši ba todi ye mpsha ba gamola todi ka thempheretšheng ya phapoši gomme ga ba šomiše searogantšhi go gamola todi.
Ka morago ga go gamola go tšwa lemepeng, todi e ka hlotlwa ka go tloša motu wa lemepe le dikarolwana tše dingwe. Ka dinako tše dingwe tšweletšo ya go futhumatša, eupša e tla tšweletšwa todi yeo e ka se hlaolwego bjalo ka ‘todi ye tala’. Ga bjale todi e tsentšhwa ka mabotlelong gomme a swaiwa.

Metswako ya Todi

Todi e dirwa ka manopi gomme e na le (38% ya furukthose, 31% ya swikiri ya tlhago, 5% ya dextrini le 1.5-3% ya sukrose), poroteine (0.5-2,3%) go nyaka go ba le mehlala ya dielemente ka moka tša go swana le tshipi, fosforo, maknesiamo, kalasiamo) gammogo le diesete tša tlhago le magareng ga meetse a 18-20%. Gape todi e na le difetoši tše itšego - invertase, diastase, amylase, phosphatase – tšeo di thušago ka tšhilego ya todi.
Todi e dirwago ka dіbjalo tša go fapana e tla latswega le nkga ka go fapana go mme etla fapana mo metswakong ya yona. Go fa mohlala, dibithamine ka toding (B1, B2, B3, B5, B6, H, K, C, E, PP, provithamine) e a oketšwa ka go oketša tekanyo ya modula ka toding.
Diphetogo ka tatšong di molaleng ge di bapišwa le todi ye e dirilwego ka, go fa mohlala, matšoba a bonamune (seetša le bomonamune gannyane) le matšoba a eucalyptus (ka mmala wa go fifala ka tatso ya go nyaka go ba bohlare).

Translated by Lawrence Ndou