Ingabe I-Wormwood Ingarhona Ukwelapha Ikankere?

© Marinda Louw

Yaziwa njenge-wormwood nanyana i-sagewood - Artemisia afra-sitjalo esinephunga khulu esaziwa ngelinye ibizo lalo eliyi-wildeals (nge-Afrikaans), umhlonyane (ngesi-Xhosa), umhlonyane (ngesi-Zulu) kanye ne-lengana ngesitswana. Kunemihlobo eyi-400 yestjalwesi se-Artemisia ephasini loke abanengi balisebenzisela ukwelapha kodwana i-An afra. ngiso sodwa isitjalo somhlobo lo. Lisetjenziselwa ukwelapha amalwelwe amanengi i-artemisia irhelebha ukwelapha umalalehlengezela, ihloko kanye namanyokani begodu lenza bona umuntu arhalele ukudla. Ukufuthumeza amakari uwarhogele kurhelebha ukuvula iimpumulo nazivalekileko, njeke lipholisa umgomani, umpimbo obuhlungu, kanye nobulwelwe besfuba.

Umrabhu walo, amakari kanye nesidindi zisetjenziselwa ukwenza itiye, ispeyidi kanye neenlondeni kuhlanjwa nangalo umzimba bekuzelwe ngalo. Liyabhenywa (ukuqeda ingkhwihli nomphimbo obuhlungu) lenziwa isneyifu nanyana liselwe njengetiye embi. Lokha naliselwa njengetiye lipholisa inongwana, ukuqurhelana, likhipha namanyokani. Enye yezinto ezijwayeleke khulu ezenziwa ngenghana kufaka amakari walo afretjhi phakathi kweempumulo ukuzivula lokha nazivalekileko, lijamisa nokubluya. Lifakwa emakowosini lokha umuntu nakatjhwenywa zinyawo ezijulukako begodu lisetjenziswa ukubilisela ugologo. Lisetjenziselwa nokuqotha iinunwana kanye nokukhandela iinunwana.

Lokha lifuthunyeziweko lazeswa njengeshlahla samancaba esifakwa ngaphasi kwebhanditjhi liqeda ukuvuvuka okufana nobulwelwe bamathambo lokha nalihlanganiswe nesizeso i-aqueous kwazeswa ngalo umzimba lelapha i-hemorrhoids. Iinfundo zitjengise bona basahlola ukusetjenziswa kwalo kwesintu, lisetjenziselwa ukwelapha amalwelwe wesikhathi sanje afana nobulwelwe beswigiri, amalwelwe wehliziyo, ikankere, amalwelwe wokuphefumula. Elinye irhubhululo laqala ukusetjenziswa kwestjalwesi ukukhandela i-coccidiosis enkukhwini ze-broiler Kunemihlobo emine ye- utility patents ephiweko yebizo i- A. afra – ama-patent amabili ebulwelweni beswigiri, enye ikunkakere enye ebulwelweni beswigiri kanye nebulwelweni behliziyo. Esewula Africa amakari ahlaza kanye namagatja avunwa asetjenziswe ekukhiqizeni amafutha aqakathekileko. Livunwa kabili – phakathi kwehlobo godu lifunwe ekuthomeni kwanakuzokungena isruthwana.

Amafutha aqakathekileko la athathwa phezulu emathuthumbeni ablomileko, inomkhiqizi Ukuvunwa kwaso kufanele kwenziwe lokha nasithoma ukubloma, lokha ikhwalithi yamafutha iyihle. Amafutha we-Artemisia asetjenziswa ku-steamer ukuvula iimpumulo ezivalekileko angafakwa ebhadini lokha abomma baphethwe zinhlungu zokuya eskhathini nangemva kokubeletha. Amafutha westjalwesi aneleveli ephezulu ye-thujone njeke kufanele asetjenziswe ngetlhogomelo lokha umma asidisi nabantu abayathako. Ikhambeli akukafaneli liselwe amalanga adlula ayi-7 ukuya kwayi-10 ngombana lingabanga ihloko kanye nokuhlengezela. I-Thujone ikhona eentjalweni ezinengi ze- Artemisia kanye ne-A. absinthium ezinomthelela we-thujone esetjwaleni i-Absinthe, ithandelwa ukulungisa ingcondo. Njenganje, abekho abatjali abatlolisiweko be-A. afra eSewula Africa. Ezinye iintjalo zitjalwa eSewula Africa yi-Artemisia absinthium (ibizi elijayelekileko wormwood), Artemisia dracunculus (tarragon), Artemisia vulgaris, (eyaziwa njenge-mugwort, felon herb, St John’s plant, bulwand, sailor’s, igwayi kanye ne-ginger ehlaza) kanye ne-Artemisia annua (Chinese wormwood nanyana i- sweet wormwood). I-Artemisia vulgaris ngokwemvelo ngeyesifundeni se-Eastern Cape.

I-Artemisia ijayeleke eSewula Africa begodu sele isabalele koke. Umutjhana omuhle lo bathanda ukuwutjala njengesitjalo sengadi begodu kulula ukuwutjala. Ubonwa ngombala wawo ohlaza kanye nomnuko onamathelako onuka sudu lokha nawukerwako nanyana nawuthintwako. Ukhula ubelihlatjhana elisuka ku-0.5 ukuya ku- 2 m ngobude. Sitjalwa ngokuwukera komunye, ngokuwutjala ngembewu etjalwa ehlobo netwasahlobo. I-Artemisia ithanda ihlabathi engenwa mamanzi, ilanga bokupruniwa. Ngebanga lerhono layo lokuqotha iinunwana i-Artemisia sitjalo esiqakathekileko esiphungula iinunwana eentjalweni. I-wild Artemisia itholwa eduze kwamadamu kanye nehlathini. Kwanje ngo (2012) sele ivunwa kwa-Zulu-Natal Midlands, Mpumalanga (Nelspruit), Gauteng (Pretoria), Eastern Cape kanye ne-Limpopo province.

Ukwala Kwezemaphilo

Ilwazeli lenzelwe ukufundisa kwaphela begodu akukafaneli bona lisetjenziswe njengesiyeleliso sezepilo. Ilwazeli alikenzelwa ukujamiselela iinluleko zezepilo nanyana ukulatjhwa okunikelwa ngusiyazi wezepilo.

Translated by Busisiwe Skhosana