I shuma fhethu hunzhi sa mushonga artemisia i ya shuma na kha u lafha malaria, musi ṱhoho i tshi rema, zwivhungu malani na lutamo lwa zwiḽiwa. Mufhiso wa maṱari u thusa u ḓisa mufhiso uri hu kone usa vha na vhuṱala, musi u tshi khou lafha mukhushwane, u hoṱola zwilonda zwa mukuloni, influenza na asthma.
Midzi, tsinde na maṱari zwi thusa u lugisa muthetshelo, u panga zwiluḓi muvhilini, sa nushonga mutete wa u lafha zwilonda, u ṱanzwa muvhili na mapfura. Iya daiwa (u vhofholola phlegm na mukulo une wa vha a zwilonda), yo fembedziwa kana yo tou nwiwa (iya vhavha vhukuma) tie ya hone. Unga inwa sa tie, sa maṱari a mushonga, musi wo farekanea dangani na musi u tshi khou bvisa maṋowana.
Zwinwe zwine zwa ḓivhea vhukuma ndi u panga maṱari ahone kha dzi ningo u tshi khou shavhisa ubviwa ha mikota. Iya dovha ya shuma kha milenzhe ine ya bva mabiko musi i tshi kha masogisi na u shumiswa yo ṱangana na brandy. I dovha ya shumiswa sa spray tsha mupo na moth repellent. Maṱari ane a rothola aya shuma u lafha arthritis ngeno mapfura a hone atshi nga tou ḓoliwa zwine zwi ya fhodza hemorrhoids.
Ngudo dza uri muri hoyu u shume sa tshimela tshine tsha vha mushonga dzi kha ḓi vha kati nahone uya shumiswa kha u lafha malwadze atshi zwino sa diabetes, cardiovascular diseases, pfuko, manwe malwadze a kha ḓi ṱoliwa. Inwe ṱhoḓuluso yo sumbedza uri u shumiswa ha Artemisia hu tshi khou itelwa u thivhela coccidiosis kha khuhu dza makumba. Huna zwithu zwina zwine zwa fhiwa A. afra – vhabebi vhavhili vhana diabetes, nthihi kha pfuko nahone zwoṱhe zwa vha na vhulwadze ha cardiovascular.
Kha ḽa Afrika Tshipembe maṱari na matsinde madala zwi shuma u bveledza mapfura.
Hu kaṋiwa luvhii – vhukati ha tshilimo namusi tshillimo tshitshi khou fhela. Mapfura ane avha atshi khou bva kha maṱari avha a manzhi vhukuma a dovha a vha a vhuṱhongwa. U kaṋa zwi fanela u itwa ubva mathomoni atshi khou anwa maluvha hune mapfura avha atshi kha ḓi tou vha avhuimo ha nnṱha. Mapfura ahone o ita straw-coloured, herby, slightly camphoric.
Artemisia oil inga shumiswa musi u tshi khou ṱamba kana wa shela maḓini arali u tshi khou ya maḓuvhani kana u tshi khou fhedza u beba nwana. Mapfura ahone o dala nga thujone afanela u shumiswa nga vhulondo arali wo vhifha muvhilini na hone nga epileptics. Hoyu mushonga a u faneli u shumiswa tshifhinga tshine tsha fhira maḓuvha a sumbe uya kha 10 ngauri uya remisa ṱhoho na u tetemela. (Thujone i hone kha vhunzhi ha miri ya Artemisia na A. absinthium ine ya shela vhunzhi ha thujone kha liquor ine ya vha na maanḓa Absinthe, iya kwama muhumbulo).
Zwazwino ahu tou vha na vhaṱavhi vhane vha ḓivhea vha A. afra kha ḽa Afrika Tshipembe. Dzinwe tshaka dzine dza aluwa kha ḽa Afrika Tshipembe ndi Artemisia absinthium (wormwood ine ya ḓivhea), Artemisia dracunculus (tarragon), Artemisia vulgaris, (ine ya dovha ya ḓivhea sa mugwort, felon herb, thsumela tsha St John, bulwand, sailor’s tobacco na green ginger) na Artemisia annua (Chinese wormwood kana wormwood ine ya ḓifha). Artemisia vulgaris ibva Eastern Cape.
Artemisia yo ḓala kha ḽa Afrika Tshipembe nahone yo phaḓalala uya nga mupo. Muri une wa kunga uya ḓivhea vhukuma dzi ngadeni uya oma wa dovha wa leluwa u mela. U ḓivhea nga uvha na mithenga ya gireyi na munukho wo no nukhisa zwinwevho musi wo kwamiwa kana wo geriwa. U aluwa sa tshiṱaka tshipfufhi tsho dzingindelaho tshine uya nnṱha havha 0.5 uya kha 2 m. Uri u ḓalese zwiitwa nga u u khatha, kana u phaḓaladza, mbeu luṱavula kana tshilimo. Artemisia i ṱoḓa mavu o limiwaho zwavhuḓi, hune ha vha na ḓuvha nahone u tou ita zwavhuḓi arali u tshi khou geredzelwa.
Zwi tshi bva nga zwishumiswa zwavhuḓi Artemisia ndi tshimela tshine tsha vha na mushumo. (Unga vhala zwinzhi nga ha hetshi tshimela).
Maḓakani Artemisia i wanala hune ha swika vho 2 500 m tsini na zwisima na maḓaka. Zwazwino nga (2012) yo tavhuswa vhukuma kha ḽa KwaZulu-Natal Midlands, Mpumalanga (Nelspruit), Gauteng (Pretoria), Eastern Cape na Limpopo.