Xana African Wormwood Yinga Horisa Mfukuzani?

© Marinda Louw
Xitiveka tani hi African wormwood kumbe sagewood - Artemisia afra – lexi i ximilani xonuhela kahle swinene lexi tivekaka tani hi wildeals (Afrikaans), umhlonyane (Xhosa), umhlonyane (Zulu) na lengana hixi Tswana. Kuna kwalomu ka 400 wa tinxaka ta Artemisia emisaveni hinkwayo, totala ati tirhisiwa tani hi murhi kambe A. afra i muxaka wuri woxe wa ndzhavuko eka tinxaka leti hinkwato. Xitirhisiwa hikuva xiri na swotala leswi pfunaka eka vutshunguri tani hi artemisia leyi pfunaka ku tshungula malaria, ku pandza hinhloko, manyokanyokani naku tlakusa kunavela swakudya. Kuhisa matluka kutani u orhovela swipfula tiphayiphi hinkwato to hefemula, leswi pfunetaka kutshungula mikhuhlwani, ku khohlola, ku pfimba mikolo, influenza na asthma. Timintsu, tshindi na matluka switirhisiwa tani hi swotola, ku hlamba miri, murhi wo nwiwa, kubasisa endzeni hiku tirhisa xipeyiti xikanwe naku tola emirini kususa swivavi. Ya dzahiwa kukota ku horisa minkolo, ya nuheteriwa kumbe kunwiwa tani hi tiya kambe ya bava swinene. Loko yi nwiwa kufana na tiya, mitsembyani yi horisa colic, mpfimbelo ekhwirini naku susa manyokanyokani.
Yinwani ya tindlela ta ndhuma iku hoxa matluka ya wona e nhompfini kutani ya pfula laha kunga pfaleka leswaku munhu ata hefemula kahle naku yimisa ntongolo. Ya cheriwa na le masokisini leswaku yita hunguta ku juluka ka milenge. Ya tirhisiwa ku fafazela switsotswana. Matluka lawa ya kufumetiweke yanga chukucheriwa emirini leswaku yata lwisana na arthritis kasi loko yitirhisiwa tani hi mafurha yihorisa mavabyi ya hemorrhoids. Vulavisisi byaku tiyisisa kumbe kuseketela matirhiselo ya xintu ya mitsembyani leyi yaha ta kukatsa na ku tshungula mavabyi yofana na diabetes, mavabyi yo oma swirho, fukuzani, swiphiqo swo hefemula yaha lavisisiwa. Vulavisisi byinwana abyi langute eka kutirhisiwa ka Artemisia kusivela mavabyi ya coccidiosis eka swihukwani. Kuna switirhisiwa swa mune leswi nyikiweke eka A.afra – swimbirhi swile ka mavabyi ya diabetes, xin’we eka fukuzani kasi xin’wana eka fukuzani na mavabyi yo oma swirho.
E Afrika Dzonga matluka na tshindi ra rihlaza switshoveriwa leswaku swita endla mafurha ya nkoka. Kuma mintshovelo yimbirhi leyi endliwaka – exikarhi ka ximumu nakambe loko ku hela ximumu ku sungula xixikana. Mafurha lawa yankoka yakumeka eka mabilomu lawa yangana mafurha yotala swinene naswona yana khwalithi ya xiyimo. Ntshovelo wufanele ku endliwa emasunguleni yaku biloma nale xikarhi loko khwalithi yahari henhla. Ku endliwa ka mafurha hi tshindi switisa mafurha lawa yangana camphor naswona iya nkoka.
Mafurha ya Artemisia yatirhisiwa ku pfula tinhompfu loko tipfalekile hi mukhuhlwani naswona yanga katsiwa eka mati yohlamba leswaku yata horisa swivavi leswi fambelanaka na masiku ya vavasati kumbe loko vaheta ku kuma nwana. Mafurha lawa yana nhlayo yikulu ya thujone naswona ya fanele kutirhisiwa hi vukheta loko munhu a bihe emirini kumbe ari na vuvabyi byo wa. Leyi i mitsembyani leyinga fanelangiki ku tekiwa kutlula masiku ya 7 to 10 hikuva yinga ku pandzisa nhloko no rhurhumela. (Thujone yikona eka tinxaka totala ta Artemisia na A.absinthium leyi hoxaka ngopfu thujone eka byala byo bava Absinthe, leswi hlayiwaka leswaku swinga cinca ngopfu miehleketo ya munhu.)
Sweswi akuna vabyari va A.afra lavanga tsarisiwa laha Afrika Dzonga. Tinxaka tinwana leti byariwaka laha Afrika Dzonga tikatsa Artemisia absinthium (wormwood), Artemisia dracunculus (tarragon), Artemisia vulgaris, (leyi tivekaka tani hi mugwort, felon herb, St John’s plant, bulwand, sailor’s tobacco na green ginger) na Artemisia annua (Chinese wormwood kumbe sweet wormwood). Artemisia vulgaris yi katsakanile exifundzheni xa Eastern Cape. Artemisia yitele laha Afrika Dzonga naswona yikumeka eka tindzhawu taku hambana hambana. Xinsinyani lexi xaku naveta xitele e swirhapeni, xitiyile naswona swa olova kuxibyala. Xi voniwa hikokwalaho ka voya bya mpfunwa nakuva xinuhela kahle loko munhu axi khoma kumbe kutsema. Yi kula xiri xihlahla xo tlhuma kusukela eka 0.5 kuya eka 2 m hi ku leha. Ku byariwa swi endliwa hiku tsema rhavi, ku hambanyisa mbewu naswona yi byariwa hi ximunwana kumbe ximumu.
Artemisia yilava misava leyi tswongaka mati swinene, laha ku nghenaka dyambu naswona yi khomeka kahle loko yitsemetiwa. Tani hileswi yinga kahle ku chavisa switsotswana, Artemisia yikahle eka ku hunguta switsotswana emasinwini laha kunga byariwa swimilani swinwana. (Read more about companion planting.) Snhoveni Artemisia yikumeka eka tindzhawu letinga kwalomu ka 2 500 m kusuhi na swinambyana e makumu ka nhova. Sweswi (2012) yirimiwa eka ndzhawu yintsongo yale xifundzheni xa KwaZulu-Natal Midlands, Mpumalanga (Nelspruit), Gauteng (Pretoria), Eastern Cape nale Limpopo.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni