’n Simbool van Anti-Apartheid
Vir die Suid-Afrikaanse regerende blankes was Nelson Mandela 'n vergete figuur. Dit was ook die geval in die res van die wêreld: in die jaar van die eerste Rivonia-verhoor het die New York Times meer as 'n dosyn verslae gepubliseer waarin die Mandela-naam verskyn het. Die volgende jaar het dit net een keer verskyn en dit was met betrekking tot Winnie Mandela.
Sy het braaf gewerk om sy naam te behou en lewendig te maak, en sodoende die haat van die Veiligheidspolisie opgevlam. Op 'n stadium is 'n besluit deur die Kongres Alliansie-leiers in die buiteland skynbaar geneem om openbare aandag op Mandela te vestig: sy sterkpunte is erken en het hom 'n wenslike ikoon gemaak.
Dit het tyd geneem, maar sy naam het geleidelik tot die voorpunt gekom en het die anti-Apartheidstryd gesimboliseer. Dit het op vreemde klein maniere gewys: op 'n somers Saterdagmiddag het ek na die Sentrale Poskantoor in Johannesburg gery om 'n geregistreerde brief aan Mandela in die tronk te stuur.
'n Swart man was die klerk. Hy was moeg en warm en het oor die toonbank uitgestrek gelê, met sy kop op sy arm. Ek het die brief aan hom oorhandig, hy het dit 'n verveelde kyk gegee - maar toe hy die naam sien, het hy skielik lewendig geword. Hy gaan sit, sy oë blink en hy gee my toe onberispelike diens.
Mandela se Belang Besef
Gedurende die 1970's en vroeë 1980's het die Apartheidsregering begin wakker word met betrekking tot Mandela se belang as leier. Toe hy oud geword het, het die regering gevrees dat hy in die tronk sou sterf en 'n martelaar figuur wêreldwyd sou word en Apartheid teenstand sou opvlam. Aanbiedinge is aan hom deur sy neef, Paramount Hoof Kaiser Matanzima en Johan Coetzee van die Veiligheidspolisie gemaak vir sy vrylating.
Die voorwaarde was dat Mandela moes instem om Suid-Afrika te verlaat en in die Transkei, die sogenaamde onafhanklike bantustan onder leiding van Matanzima, te woon. Mandela het geweier.
Mandela en vyf van sy naaste kollegas is van Robbeneiland na die makliker toestande van die Pollsmoor-gevangenis op die vasteland oorgeplaas. Van vroeg in 1985 het kabinetsministers hom vir geheime vergaderings begin besoek en is hy geneem om president P. W. Botha te sien.
Vriende Besoek in Pollsmoor
Na jare van skriftelike aansoeke was ek uiteindelik toegelaat om hom vir 45 minute lank te besoek. Ek was gesê dat ek toegelaat word om hom as ’n vriend te sien, nie as 'n joernalis nie, en moes belowe dat ek nie daaroor sou skryf nie. Dit was moeilik vir my, en ek moes ook my Rand Daily Mail kollegas kry om dit te aanvaar.
Ek het Mandela se sekuriteitsbeampte, James Gregory, reeds geken. Oor die jare en in die begin van Robbeneiland het my vrou, Anne, en ek pakkies lekkernye vir Mandela oor Kersfees gestuur. Toe, een jaar, was ek gesê dat dit met elke gevangene op die eiland gedeel moes word.
Ek het die tronkhoofkwartier gebel en 'n beampte het dit bevestig. "Bedoel jy dat as ek een kilogram lekkers stuur, sal jy hulle onder 1 400 gevangenes versprei?" Het ek gevra. 'Ja,' was die antwoord.
Dit was duidelik absurd, maar van toe af kon ons geld stuur wat in Mandela se gevangenisrekening gekrediteer is. Mettertyd het ons dieselfde gedoen vir Mandela se kollegas, Walter Sisulu en Govan Mbeki. Ek was vertel dat hulle met Kersfees lyste kon maak van die kos wat hulle wou hê en wakers sou na die naaste supermark gaan om die inkopies te doen.
Op ons jaarlikse vakansie in Kaapstad het ons na die Pollsmoor-gevangenis gery om geskenke af te laai. Ek het met Gregory gehandel en hy was altyd beleefd en behulpsaam.
Surreële Gesprekke
By die huis in Johannesburg, een Saterdagoggend, het Winnie in 'n noodtoestand gebel: sy het gesê dat Mandela kanker gehad het en wou hê ek moet die gerug dadelik bevestig. Ek het Pollsmoor gebel en Gregory gekry. Hy het my verseker dat daar geen waarheid in die gerug was nie. Hy het Mandela net 'n kort tydjie tevore gesien en hy was gesond en het 'n goeie ontbyt gehad.
Gregory het my gevra om dit vir Winnie te vertel en het bygevoeg hoe vreeslik dit was dat daar mense was wat gerugte soos dit versprei het. Ek het hom bedank en hom gevra om my beste wense aan mnr. Mandela oor te dra en hy het gesê hy sal dit doen.
Dit was surrealisties en moeilik om te glo ek het met 'n waarnemer gepraat oor die land se nommer 1 gevangene. Ek het die telefoon neergesit en vir Anne gesê: 'Dit is een van die vreemdste telefoongesprekke wat ek al ooit gehad het.'
Toetsbesoek
Ter voorbereiding vir my besoek aan Mandela, het ek gedink dat ek sou sê wat ek wou en geen sensuur sou toelaat nie. Ek is toegelaat tot die Pollsmoor-gevangenis en is ingeneem deur Gregory: hy het gesê hoe opgewonde hulle almal oor die besoek was. Ek het skielik besef dat my besoek ’n toetsbesoek was - die owerhede wou sien wat gebeur het, want vir baie jare was net familielede toegelaat om Mandela te sien.
Ek het paniekerig geraak en as gevolg daarvan gesê dat ek natuurlik met wat die reëls ook al mag wees saam sou gaan. Moenie bekommerd wees nie, het Gregory gesê; die 'Ou Man' het geweet wat toegelaat word en ons was nie toegelaat om oor gevangeniskondisies te praat nie.
Dit was 'n spesiale oomblik in my lewe: ek het op 'n stoel voor 'n groot glasplaat gesit en toe kom Nelson Mandela ingeloop. Hy het sy hande omhoog gehou en 'n groet uitgespreek. Hy het aan die ander kant van die glas gesit en ons het deur luidsprekers gepraat wat ons stemme 'n onpersoonlike toon gegee het. Sy hare was grys en sy gesig het lyne op gehad. Maar hy het homself regop gehou en hy het so robuust gelyk soos toe ek hom meer as twee dekades voorheen gesien het.
Ek is deur sy gravitas beïndruk. Hier was 'n man wat baie verduur het en ernstig en diep as gevolg van die proses geword het. Hy het met gesag gepraat. Hy was beleefd teenoor Gregory en Gregory was beleefd teenoor hom, maar Mandela, die gevangene, was die man in beheer.
Mandela se Verbeterde Status
Hy het 'n lys onderwerpe vir ons vergadering voorberei: hy wou hê dat ek met die opleidingspad van sy twee dogters moes help en hy wou van 'n reeks ou vriende weet.
Hy het my gevra om dr Harold Seftel, 'n deskundige in Afrika-geneeskunde, wat hy geken het toe hulle studente aan die Universiteit van die Witwatersrand was, te vertel dat hy na sy daaglikse gesondheidspraatjies op die radio luister. Ek moes aan Seftel vertel dat Mandela sy advies gevolg het en sy soutinname verminder het.
Dit was 'n klein wêreld, want ek het nie net Harry Seftel geken nie, maar sy suster, Dolly Levine, was 'n goeie vriend wat my aan Anne voorgestel het - 'n 'shidduch' in Jiddis- en sy het 'n belangstelling in ons huwelik en kinders gehandhaaf. Ek het later vir Seftel gebel met Mandela se boodskap en hy het my opgewonde bedank: 'Dis 'n mitswa wat jy gee, dis 'n mitswa.' Mandela het my gevra om weer te besoek vir dubbel die tydsduur, maar het gesê hy sal my nie sien as Anne nie ook saamkom nie.
Hulle het nog nooit ontmoet nie - ons is getroud ná sy gevangenisstraf - maar hy het gesê hy het 'n foto van haar op sy selmuur gehad. Anne en ek het in Januarie 1986 besoek, 'n paar weke voordat ons na Brittanje emigreer het en hierdie keer was Mandela se gesag selfs meer sigbaar.
Ons het 'n kontakbesoek in 'n kantoor gehad en die gevangenis-kolonel wat agter die lessenaar sit en aantekeninge maak, was duidelik net formeel in beheer. Hierdie keer moes ek vooraf 'n skriftelike onderneming gee dat ek nie oor die besoek sou skryf nie.
Mandela word Vrygelaat
Die Suid-Afrikaanse regering het Vrydag aangekondig dat Mandela die volgende dag vrygelaat word. Op die Saterdag moes ek aandag gee aan die herstel van 'n stoel by 'n klein antiekwinkel naby ons huis in West Hampstead, Londen.
Ek het ingeloop en vir die eienaar vrolik gesê: 'Wonderlike nuus dat Nelson Mandela vandag vrygelaat word.' Hy het terug na my toe gespoeg en gesê: 'Hy is 'n terroris. Hy moet toegesluit word." Dit was 'n lelike oomblik, maar het nie die gewilde Britse mening van die tyd weerspieël nie.
Ek het die res van die dag voor Sky TV gesit en lopende kommentaar gelewer oor die wonderlike beelde wat buite die Victor Verster-gevangenis op die platteland uitgesaai is en daarna van Kaapstad se Parade waar Mandela met 'n skare van duisende gepraat het.
Translated by Nina Joubert
Die leiers en verteenwoordigers van die ANC was die eerste wat gevange geneem is. Oor die jare is lede van die volgende politieke partye ook...