Tsumbo ya ulwa na Muvhuso wa Tshiṱalula
Musi Afrika Tshipembe hu tshi khou vhusa vhatshena vho-Mandela vho vha vho hangiwa. Zwo vha zwo tou ralo na kha shango ḽoṱhe: kha miṅwaha ya Rivonia Trial zwo bvaho kha New York time zwine zwo ganḓiswa zwi zwinzhi hune dzina ḽa vho-Mandela ḽo vha ḽi hone vho, kha ṅwaha u tevhelaho ḽo vhonala luthihi, he ha vha hu tshi khou ambiwa nga ha Winnie Mandela.
Vhe vha do vha na tshivhindi tsha uya u shuma uri vha kone u ḓi wana vha tshi khou tshila hezwi vha tshi khou ita nga urali zwa ita uri vha tou vhengiwa vhukuma nga mapholisa. Nga zwiṅwe zwifhinga, ho vha hu tshi dzhiwa tsheyo nga vhathu vhane vha di wana vha tshi khou shuma navho nga u kona uvhona vhu ḓiimiseli ha vho-Mandela zwa ita uri vha ṱhonifhiwe.
Zwo dzhia tshifhinga fhedzi dzina ḽavho ḽa swika he ḽa ḓo ḓivhea vhukuma kha mafhungo a u lwa na muvhuso wa tshiṱalula. Hezwi zwo vhonala nga nḓila ṱhukhu dzi songo ḓoweleyaho: ḽiṅwe ḓuvha nga mugivhela ho vha hu tshilimo ndo ṱuwa nda ya posoni ire Johannesburg ndi tshi khou itela u rumela vho-Mandela vhurifhi ngauri vho vha vha dzhele.
Ndo thusiwa nga munna wa muthu mutsu o vha tshi vhonala a tshi khou swa o neta o vhea tshanḓa nṱha ha ṱhoho. Nda mufha vhurifhi musi atshi vhona dzina ambo ḓi netuluwa na zwenezwo. Ambo ḓi dzula zwavhuḓi na hone a mbo ḓi nthusa lwa maṱhakheni vhukuma.
U Bviswa ha vho-Mandela ha Vhuṱhogwa
Nga ṅwaha wa 1970 na 1980 muvhuso wa tshiṱalula vho mbo ḓi thoma u vuwa vha thoma u vhona Mandela sa murangaphanḓa. Musi vha tshi khou hula vha muvhuso vho swika he vha tshuwa uri arali vha nga fela dzhele ndi hone shango ḽo vha rabela. Ndi hezwi zwe vha ḓo ita uri ndi khwiṋe vha tshi bviswa dzhele zwo ḓa nga kha muḓulu wavho khosi Kaiser Matanzima, na Johan Coetzee wa mapholisa a tsireledzo.
Ho ambiwa uri arali vha tshi khou bva dzhele vha fanela u ṱuwa kha ḽa Afrika Tshipembe vha yo dzula Transkei hune ha vhusa muzwala wavho Matanzima. Vho-Mandela vha hana. Vho-Mandela na vhaṅwe vhaṱanu vhe vha vha vha tshi shuma vhothe vha mbo ḓi bviswa Robben Island vha iswa kha iṅwe dzhele hune a hu tou tambudziwa vhathu ngauralo ine ya pfi Pollsmoor Prison.
Ubva mathomoni a ṅwaha wa 1985, Minister wa Cabinet vha thoma zwau vha dalela vha tshi vha na miṱangano ya tshiphiri vha iswa na uya u vhona muprisidenthe vho-P.W. Botha.
Vhangana vha dala Pollsmoor
Nga murahu ha miṅwaha ye nda vha ndi tshi khou lwisa uri ndi kone uya u dala ndo tendelwa fhedzi nda fhiwa ya mithethe ya 45 fhedzi. Nda vhudziwa upfi ndi khou tendelwa u vha vhona sa mungana hu sini sa ramafhungo nṋe nda tea u fulufhedzisa uri thi nga ṅwali tshithu ngazwo. Hezwi zwo vha zwi khou konḓa kha nṋe nda tea u vhudza na vhashumisani na nṋe hangei kha Rand Daily Mail nahone vha zwi ṱanganedza.
Ndo vha ndi tshi vho ḓivha muthu ane avha o gada vho-Mandela Warrant Officer James Gregory. Lwa miṅwaha u thoma Robben Island, mufumakadzi wanga Anne na nṋe ro vha ri tshipanga zwiḽiwa zwa u fha vho-Mandela musi hu tshi khou swika dzi Christmas. Muṅwe ṅwaha nda vhudziwa upfi zwiḽiwa zwi ḓo fhiwa na vhaṅwe vhafariwa hanengei tshiṱangadzimeni.
Nda founela dzhele na hone pholisa ḽa mmbudza uri ndi zwone. Nṋe nda mbo ḓi vhudzisa uri ni khou amba uri arali nda rumela maḽegere a 1 kg ni ḓo afha vhafariwa vha 1 400 naa? Ha pfi ee yo vha yone phindulo ye nda fhiwa. Zwo vha zwo bva nnḓa ha tshanḓa fhedzi ubva zwezwo ra vho tendelwa u rumea tshelede ine yo vha i tshi dzhena kha bannga ya vho-Mandela ya dzhele. Nga tshenetshila tshifhinga ro vha ri tshi kona na u itela vhashumisani vha vho-Mandela vho-Walter Sisulu na Govern Mbeki.
Hapfu hezwi hu tshi swika zwifhinga zwa dzi Christmas vho vha vha tshi tea u ṅwala zwithu zwine vha khou zwiṱoḓa, vha lindi vha ḓo tuwa vha ya vha vha rengela zwone. Musi rine ro ya vho u dala ro vha ri tshi ya dzhele ya Pollsmoor ro fara dzi mpho. Ndo shuma na vho Gregory vho vha vha tshi dzulela u amba zwavhuḓi na u thusa.
Nyambedzano ya Maṱhakheni
Ndi hayani Johannesburg vho-Winnie vho ḓo mpfounela nahone vha tshi pfala vha na mathada: vho vha vho pfa hu tshi pfi vho-Mandela vhana vhulwadze ha cancer vha tshi khou ri vha khou humbela nṋe ndi ṱoḓuluse uri aya mafhungo ndi one na. Nṋe nda mbo ḓi founela Pollsmoor nda wana vho Gregory.
Vha ri asi zwone vho vhona vho-Mandela asi kale nahone vho ḓi ḽa na zwiḽiwa zwa nga matsheloni vha na mutakalo. Vho-Gregory vha mmbudza uri vha khou humbela ndi vhudze vho-Winnie haya mafhungo a uri huna vhathu vhane vha funa nga maanḓa u thoma dzi phungo dza zwithu zwi siho.
Nṋe nda vha livhuwa nda fhedza nda vha vhudza uri ndi khou humbela vha nndumelisele vho-Mandela vha ri vha ḓo vha lumelisa. Zwo mangadza ngaurali ndo vha ndi tshi khou amba na mulindi nga mufariwa ane atou bva phanḓa kha shango. Nda mbo ḓi vhea luṱingo lwanga nda vhudza mufumakadzi waga nda ri hezwi zwe nda vha ndi khou amba ndi zwiṅwe zwa zwithu zwa tshipengo zwine thi thu vhuya nda zwiita.
Madalo a Ndingo
Musi ndi tshi khou ḓi lugisela u dalela vho-Mandela ndo mbo ḓi ḓi vhudza uri ndi ḓo amba zwine nṋe muṋe nda khou ṱoḓa zwone. Ndo mbo ḓi swika Pollsmoor dzhele nda ṱanganedzwa nga vho Gregory: vha ri vha khou pfa vho takala nga madalo. Nda zwihumbula uri haya ndi madalo a tsengo. Vha muvhuso vho vha vha tshi khou ṱoḓa u vhona ngauri lwa miṅwaha ho vha hu tshi khou tendelwa u dala vha muṱa fhedzi.
Zwo ndina nga maanḓa ngauri nṋe ndi khou tea u shuma nga zwine mulayo wa amba zwone. Ni songo vhilaeala ndi vho Gregory vhane vha khou ralo. Munna we avha atshi ḓivha zwine a zwo ngo tendelwa u ambiwa ngazwo dzhele. Ho vha zwithu zwavhudi vhukuma kha vhutshilo hanga: ndo vha ndo dzula kha tshidulo hu si kale ha dzhena vho Mandela vho isa zwanḓa nnṱha vha tshi khou lumelisa.
Vha dzula kha holuḽa luṅwe lurumbu na hone ro amba ri tshi khou shumisa khudza ipfi. Vho vha vho no vha na mmvi khofheni ho no honyekana. Fhedzi vho vha vho ḓi fara na hone vha tshi vhonala vha tshe na maanḓa sa zwe nda vha gumisa zwone ndo vha ndo vha guma miṅwaha ya 20 yo fhiraho. Ndi munna o fhiraho kha zwithu zwa u konḓa.
Vho amba vha na maanḓa. Vho vha vha tshi amba vho dzika kha Gregory na Gregory atshi amba navho o dzika.Ṋamusi vha dzhele vho vha vha na vhulangi.
Nḓivho ya vho-Mandela i khou ḓi ya Phanḓa
Vho vha vho lugisa zwithu zwine ra khou tea u amba ngazwo: vho vha vha tshi khou ṱoḓa ndi tshi lugisa nḓila kha pfunzo ya vhana vhavho vha vhasidzana vhavhili, vho vha vha tshi khou ṱoḓa u ḓivha na zwa munwe mungana wavho wa kale. Vho mbudza uri ndi vhudze vho-Dokotela Harold Seftel vhane vha ḓivha mishonga ya tshithu vhane vho vha divha vha tshi kha ḓivha vhana vha tshikolo University ya Witwatersrand uri vha ya thetshelesa zwine vha amba radioni ḓuvha ḽinwe na ḽinwe.
Ndo tea u vhudza vho Seftel uri vho-Mandela vha ya thetsehlesa zwine vha amba nahone vha khou fhungudza kha kulele kwavho kwa muṋo. Ho vha hu shango ḽituku ngauri nṋe athi tou vha ḓivha fhedzi havha vho Seftel fhedzi khaladzi a vho-Dolly Levine avha mungana we aḓo ḓivhisa mufumakadzi wanga Anne na nṋe ‘shidduch hanei' Yiddish na hone vha na zwinzhi zwe vha ita kha mbingano yanga na vhana vhanga.
Ho no vha kale ndo ḓo founela vho-Seftel nda vha vhudza mulaedza wo no bva kha vho-Mandela vha takala vha ri ndi Mitzvah (phaṱhutshedzo) zwine na khou mmpha zwone. Vho-Mandela vha dovha vha nkhumbela uri ndi ḓe ndi tshi vha dalela lwa vhuvhili fhedzi avha nga mmboni arali nda sa ḓa na mufumakadzi wanga. Vho vha vha saathu ṱangana ngauri nṋe ndo mala vho no vha dzhele. Vha amba uri vha na tshinepe tshawe kha luvhondo lwavho lwa dzhele.
Nṋe na Anne ra ya radala nga ṅwedzi wa phando 1986, vhege ṱhukhu dzo vha dzo sala uri ri ye Britain vha langi vha vho-Mandela vha thoma u khwaṱhisa tshanḓa. Hezwi ndi tshi vho ya u dala ndo vhudziwa u pfi ndi fanela u nwala fhasi uri ngoho ngoho hezwi zwithu azwi nga ḓo bva kha gurannda.
U Vhofhololwa ha vho-Mandela
Muvhuso wa Afrika Tshipembe wo mbo ḓi divhadza kha radio uri vho-Mandela vha khou ḓo bviswa nga ḽi tevheleho. Nha mugivhela nṋe ndo vha ndi khou tea uya u lugisa zwidulo hayani hanga Hampstead London ndo dzhena vhengeleni nda ri kha muṋe wa vhengele “mafhungo avhuḓi ndi uri Mandela u khou bviswa dzhele ṋamusi” anga u khou humisa maipfi anga, ndi ḽi ravhele, ho vha ho fanela asongo tou ralo.
Ho vha hu zwithu zwo vhifhaho. Nṋe ndo fhedza ḓuvha ḽoṱhe ndi tshi khou vhona Sky TV he ha vha hu tshi khou bviswa zwinepe zwa dzhele ya Victor Verster ha kona u bviswa na Kapa na Mandela atshi khou amba na vhathu.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe
Vharangaphanḓa vha African National Congress na vha imeleli ndi vhone vha u thoma u fariwa....