Zwi tou vhofha uri tshimela tshine tsha vha uri tshi khou hula kha mavu tshi vhe na pfushi dzothe dza manyoro. Zwithu zwine zwa nga manyoro zwi ya swika hune zwa vha zwi tshi khou fhela nga zwifhinga zwa u thoma ufha maanda kha dzi microorganisms zwine zwa vha zwi tshi khou isa phanda na u kwashekanya manyoro, zwine mafheleloni zwa kona u vha pfushi ine ya vha uri i khou todea nga tshimela.
Ndi Mini Organic Matter
Organic matter i dovha ya vha i tshi khou ambelwa sa tshithu tsha carbon ya mavu. Carbon ndi ndi tshone tshithu tshihulwane tsha u fhata zwithu zwothe zwa u nyora na tshikalo tsha carbon kha mavu ro sedza mbalo yothe ya zwithu zwa u nyora kha mavu.
Zwithu zwa u nyora hu vha ho kateliwa zwithu zwothe zwine zwa vha uri zwi khou wanala kha tshimela ya dovha hafhu ya vha na zwithu zwine zwa vha zwiraru zwine ndi- living organisms, fresh residues, na decomposed residues.
Zwithu zwine zwa tshila zwi fanela u swika 15% ya zwa u nyora kha mavu zwa dovha hafhu zwa vha zwo katela zwitshili na dzi fungi, na zwipuka zwine zwa vha uri ndi zwihulwane u fana na dzi earthworms, insects, na moles.
Zwithu zwine zwa vha zwi zwitete, hu vha hu zwa u nyora zwine zwa vha uri azwi thu kwashea zwothe, zwa dovha hafhu zwa vha zwi tshi khou toda zwithu zwa u fa zwo no nga microorganisms, nzie, zwishumiswa zwa zwimela na manyoro matete.
Zwithu zwine zwa kona u sinisa zwi vha zwi tshi khou vhidziwa upfi humus. Ndi tshithu tsha u khwatha tsha buraweni kana tshitsu tshine tsha sala nga murahu ha musi zwine zwothe zwo no sina. Humus i tanganisa zwithu zwa mavu ubva kha dzi tshika na zwothe zwine zwa vha zwihone. Hezwi thu zwi ya kona u ita tshivhumbeo tsha mavu na u thusa mavu uri adzule o thaba. Humus ndi tshone tshithu tshine tshi ya fulufhedzea nahone ndi tshiko tsha u bvisa carbon na Energy.
Mbuyelo ya Organic Matter
Mavu a zwa ndimo afanela uvha na zwine zwa vha vhukati ha 1% uya kha 6% zwa u nyora. Afrika Tshipembe hedzi mbalo dzi nga fhambana ubva kha 0.05% na 3 - 4%.
Musi hu tshi dala zwithu zwa u nyora kha mavu, ndi hone hu tshi kona u vha na zwiliwa zwa microorganisms na hone ndi hone hu tshi do kona ubva pfushi i tshi khou ya kha tshimela. Zwa u nyora zwi ya kona u kwashea nga microorganisms nga inwe ndila ine ya vha itshi khou vhidziwa upfi u sina.
Musi hu tshi khou itea zwa u kwashekana, zwa u nyora zwi ya shumiswa nga dzi microorganisms sa zwiliwa na pfushi kha zwa u nyora a i thu vha hone sa pfushi ine ya vha kha tshimela. Ndi nga musi fhedzi zwa u nyora zwono vha humus zwa kona u vha na mushumo kha tshimela. Humus i ya farelela kha pfushi, nga zwituku ya vha i tshi khou ibvisa nga ndila ine ya vha i tshi khou ya kha tshimela, tshimela tsha vha tshi tshi khou i wana nga kha midzi.
Musi zwithu zwa u nyora zwo no kwashekanya zwa vha kha mavu, hu ya kona ubva dzi molecule kha dzi celle dza zwithu zwine zwa vha zwitete. Hedzi dzi molecule hu vha ho kateliwa Protein, amino acid, swigiri na starche zwa shuma sa zwiliwa kha dzi microorganisms mavuni.
Hezwi zwithu zwa u tshila zwi vha zwi tshi khou la zwimela zwa bveledza zwithu zwine zwi ya kona u tanganisa zwithu zwa kha mavu. Hedzi dzi clumps dzi ya kona u ita tshivhumbeo tsha vhudi tsha mavu, zwa thusa u langa tshivhumbeo tsha mavu. Sa tsumbo nga u bveledza withu zwine zwa thusa uri madi a dzhene, zwa dovha hafhu zwa khwinisa kufarele kwa madi na u dzhena ha muya.
Ndila Dza U Gonyisa Organic Matter Kha Mavu
U nga gonyisa zwa u nyora nga u engedza manyoro a zwifuwo (hu si manyoro ane avha atshi khou bva kha zwifuwo zwine zwa fuwiwa mudini sa mmbwa na tshimange) matari, miroho na makanda a mitshelo, mahatsi, mulch, crop residues, composts na mayoro madala.
Manyoro madala unga kona u atavha wa thusa kha ugwa kana kha u limela kha mavu. Manyoro madala ndi zwimela zwine zwa tavhiwa ha dovha ha shumiwa kha mavu zwi tshi kha di vha zwi dala. Zwi dovha hafhu zwa engedza pfushi nitrogen nau thusa tshanduko dza mutsho dzine dza nga vha kha mavu. Tsumbo ya manyoro madala ndi dzi legume u fana na lucerne, cowpeas na clovers na dzi non-legumes u fana na wheat, oats na rye. U tanganiswa ha dzi legumes na dzi non-legumes zwi ya shuma nazwo.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe