Vhathu vha Khoikhoi kha ḽa Richtersveld

Tshigwada tsha Vhathu Vhaswa

©Shem Compion

Lwa minwaha ya 2000 yo fhelaho, ha ḓa tshigwada tsha vhathu vhaswa. Vho vha vha na vhushaka na vhathu vha Bushmen, vha tshi tou vha na phambano nthihi khulwane. Vho vha vha tshiita zwa u langa, vha ita zwa vhulimi, vhane vha tshimbila u mona na shango na zwifuwo zwavho na dzinngu dza u khwaṱha.
Nga murahu, vha thoma u lima zwimela, vha dzula na kholomo dzavho, nga tshifhinga tsha mmbi, vho shumisa mbudzi kha zwithu zwavho. Vha kha ḓi zwima zwipuka zwa ḓaka, vha tshi vhea zwifuwo zwavho u itela arali huna mishumo yavho.
Naho zwo ralo uḓa ha vha Khoikhoi ho vha uḓa ha zwithu zwiswa. Hune vha bva hone ahu ḓivhei. Vho nwalaho vha u thoma vho ri vha bva Asia,vha ya dubo lwa vhukovhela vha tshi khou shavha miḓalo. Vhanwe vha ri vha bva ha Hamitic kana Jewish.
Nga tshifhinga tsha inwe centuary vha ḓivhazwakle vha Stow na Cooke vha ri vha bva kha vhupo vhuhulwane vhukuma ha Afrika nga murahu ha musi vha saathu pfulutshela ngeno.
Fhedzi ḓivha zwakela ya zwino iri sa Richard Elphic, ono ita ngudo dzo no farea nga vha Khoikhoi nahone zwa zwino zwi vho ṱanganedzea uri vhabva Zambezi vhubvaḓuvha ha Botswana.

U Shandukiswa

©Shem Compion

Hafha vhuvha havho ha mbo ḓi shanduka ubva kha vhathu vhane vha sa kone u fuwa zwifuwo uya kha vhathu vhane vha vho kona u fuwa zwifuwo zwa hayani. Hei nḓila ya vhufuwo ubva vhukati ha Afrika na hangei lwa minwaha ya 10 000 yo fhelaho. Ya swika kha vhubvaḓuvha ha Sahara lwa minwaha ya 7000 yo fhelaho, ya isa phanḓa na u phaḓalala i tshi ḓa kha mashango a Afrika, he ya ḓo thoma u dzhiwa nga vha lushaka lwa Bantu vha West Africa.
Havha vhathu, vha dzhia haya maitele musi vha tshi pfulutshela vhukovhela lwa minwaha ya 4000 yo fhelaho na vha Africa nga murahu.
Huna muhumbulo wa uri vha lushaka lwa Khoikhoi vho dzhia hei nḓowelo kha vhathu vha lushaka lwa Bantu. Huna dzinwe ngudo dzine dza ri vha Khoikhoi vho guda hezwi zwithu nga vhone vhaṋe, zwi kha ḓi ambiwa nga vha zwa dzi pfunzo.
Kha nyimelo inwe na inwe, musi muthu wa Khoikhoi a ḓivha kuitele kuswa kwa zwithu, vha mbo ḓi dzhia nngu dzavho vha ya dubo lwa vhukovhela, vha ya vha wela mulambo wa Orange hune wa ṱangana hone na wa Vaal vhukati ha minwaha ya 2000 na 1600 yo fhelaho. Ubva hafha, vha thoma u phaḓalala kha tshipembe na devhula.
Vha lushaka lwa Negroid Bantu, vha tshiitela tshipiḓa tshavho vha swika kha ḽa Afrika tshipembe nga murahu vha swika vha dzhenelela.

U Khethulusa Lushaka

Nga tshifhinga vha Khoikhoi vho vha vha tshi ḓi dzhia sa lushaka lwo khetheaho, vhane vha vha na muvhuso wa vho na maitele avho. Hezwi zwithu zwa polotoki zwo vha zwo itwa nga zwithu zwa vhuhosi, vhurangaphanḓa na zwa miḓi. Zwino sa tsumbo ri na Cochoqua na Guriqua kha ḽa south west, vha Chainoqua, Hessequa, Gouriqua, Attaqua na Houteniqua dubo lwa east na Goringhaiqua, Gorachouqua na Goringhaikona tsini na Cape Peninsula.
Na tshisimani tsha mulambo wa Orange, vha Khoikhoi vha bva zwigwada zwivhili. Vhadzulapo vha Great Namaqua vha dzula vhubvaḓuvha ha mulambo hune ho no vha Namibia. Vhaṱuku vha Namaqua vha ḓadza vhukovhela, vha wana miṱa miṱanu vhukati ha mulambo wa Orange hune zwino havha Vanrhynsdorp. Havha vhathu vhafha hovhu vhupo dzina ḽa tshi zwino ḽa vhathu vha Nama people, vhane vha kha ḓi vha vha dzulapo vha Richtersveld.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe