Vhutshilo ha u Zwima
Kha dzinwe nyimelo, vha bushmen vho mbo ḓi kona u wana Later Stone Age technology, hune havha huna zwigero, borers na points, vhunzhi hazwo zwo vha zwo ṱangana na dzi phanga na mapfumo.
Zwi bushmen zwa dovha zwa bveledza nḓila ya u kona u tshila ine ya mona na mvelo yavho. Sa mulayo ho vha hu vhanna vhane vha ita zwa u zwima, ngeno vhafumakadzi tshavho hu u hwala khuni na zwinwe zwimela. Hezwi zwa vhonala vha tshi kona u tshila zwavhuḓi nga mulalo kha shango nga zwigwada zwa miṱa yavho na mitambo na zwithu zwa khalanwaha.
Petroglyphs
Ri tshi da kha zwa vhurereli, vho vha vha tshi funa zwithu zwine zwa vha zwo tanganelana hune havha zwa muopo na zwa muya. Hezwi zwo vha zwi tshi vhonala nga u pennda matombo ane avha tshi khou sumbedza mitshino yavho. Kha ḽa Richtersveld, ahu ngo wanala u pendiwa ha mabako.Fhedzi ho wanala petroglyphs – zwithu zwo itwaho nga zwipiḓa zwa matombo zwine zwa tou nga hamula ya tombo. Hezwi zwithu zwa u naka zwo vha zwi tshi takusa zwithu zwo fhambanaho, zwi tshi swika hune zwa sumbedza zwipuka, sa ṱhuḓwa na eland.
Ngudo dza petroglyphs dzi kha ḓi konḓa, zwo no vhavha ndi zwauri fhethu hunzhi ho no tshinyadziwa nga vha maini nahone azwi tsha vhonala. Nahone ahu tsha tendelwa hu tshi dzhena vhathu hu tshi khou shavhiwa uri vha ḓo tshinya vha tshi ya phanḓa.
Mbalo ya zwi Bushmen ye ya vha i tshi dzula Namaqualand na Richtersveld vho vha vha tshi ḓo vha na thoḓea ya uvha na vhushaka. Hafha fhethu ho vha hu fhethu hune havha na ḓora, hune ha tou vha na fhethu huṱuku hune ha ḓisa maḓi. Nyimelo yo vha i tshi konḓeleleya, naho zwo ralo, huna mbalo ya vhathu vha zwa ngudo dza vhathu, vho ṱalutshedzaho u ṱangana ha vhathu vha bushmen na zwishumiswa zwa maḓini sa seals na shellfish.
Hezwi zwa mbalo ya zwa maḓini zwi vhidzwa upfi ‘strandlopers’ (vhuṱanzi ha hezwi vhu wanala tsini na maḓi Namaqualand kha zwipiḓa zwa Afrika Tshipembe.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe