Trekboers vha Richtersveld

Ho vha hu vho Nnyi vha Trekboers

©Shem Compion
Ho vha hu vho nnyi vha trekboers? Zwavhuḓi-vhuḓi, vhoṱhe vho rabulasi vha European vho vha vha tshi tendela u dzula tshikhala tshiṱuku ubva Fort kha ḽa Cape Town, uri khaphani ya ubiquitous i kone u vha lavhelesa.
Mathomoni avho 1700, naho zworalo, vho vha vho no hula u fhira vhane vha vha ṋekedza zwithu zwenezwo zwo ita uri vha enegedzelwe shango uri hu kone uvha na zwiḽiwa na ṋama. Vho rabulasi vha vha tshena vha tendelwa u swikelela shango ḽiswa ḽine ḽa vha tsini na dzi thavha.
Ho vha na u tandula Trekboers (nga vho rabulasi vho no dzula vha nḓilani) havha vha European vho no konḓisa vha isa phanḓa nau dzhena hune ha dzula vhanwe Cape. Nga murahu hezwi zwa u dzhia shango zwa tendelwa nga u tou kolodisa shango, hune hu ya tendelwa vho rabulasi vha tshi dzhia shango ḽihulwane tenda vha kona u badela rende.
Milayo ya kale ya shango yo vha i sa khou tevhedzwa. Na vhane vha vha vha Bastaard vhane vha ṱhonifhea vho kombetshedza u litsha shango ḽavho.

U Phaḓalala ha Vhatshena

Zwino, vha trekboer vha thoma u phaḓalala, lwa u thoma vho ya mavuni matete a Overberg dubo lwa east vha kona uya kha shango ḽa vha Waveren kha ḽa north-east. Naho Namaqualand, hune ha fhisa, a hu ngo tou kwamea nga hezwi zwithu zwavhatshena, vhunzhi ha vha tshigwada tsha Khoikhoi na Bastaard vho bviswa kha shango ḽavho nga vhathu vha trekboers vha ya thungo ya vhubvaḓuvha. Hezwi zwa ita mutsiko vhukuma, kha shango na tshirunzi tsha zwa polotiki Namaqua.
Nga u ṱavhanya, vha languli vha trekboers na vha Dutch vha Cape vha dzhenelela kha zwa uta khosi ya vha Khoikhoi, vha dovha vha vha vha ambadza khare ya copper kha ṱhoho, hu tshi khou pfi vha tea u shumisana na u vha fha thikhedzo kha zwa u rengisa. Hezwi zwa isa phanḓa na u tsitsela tshirunzi vha khoikhoi. Zwino nga, 1750, vhathu vha u thoma vha trekboers vha thoma u dzhena kha shango ḽa Namaqualand he vha thoma u dzhia mabulasi vha ḓi fha vhone vhane.

Muṱatsisano wa Shango

©Shem Compion
Nga nḓowelo, havha vho rabulasi vha European vho vha vha songo tou fhambana na vho rabulasi vha henefho vhe vha ya vha shuma kha shango. Kha vhupo hune ha fhisa vhukuma sa tsumbo, vhunzhi havho vho mbo ḓi ḓowela sialala ya matjieshuise nga dzi nnḓu dzavho. Vha ita na zwa u pfuluwa vha tshi tevhela pfulo, vha tshi khou tshimbila nga khalanwaha vha tshi khou ṱoḓa pfulo ya khwine, hezwi zwo ḓo isa kha muṱaṱisano wa vhukuma na vhathu vha vhalisa vha Namaqua.
Naho zworalo, vho rabulasi vha European vho vha vha na Mudzimu na muvhuso kha lurumbu, na maitele avho a u langa shango,vho mbo ḓi dzhia shango. Nga nḓila, lwa minwaha ya 100 i tevhelaho, vha trekboers vha mbo ḓi bvisa vhathu vha Nama fhethu havho ha mvelo.
Vhathu vha Namaqua, Bushmen, Khoikhoi refugees na Bastaards vha iswa thungo ya vhubvaḓuvha, he vha ḓo ḓi wana vha tshi khou pikisana nga tshavho. Zwe zwa vhuya zwa vha hone zwi tshi ṱalusa vhutshilo havho, zwo vha zwi si tsheho na zwithu zwinzhi zwine zwa vha uri ndi zwa mveo zwa vha zwo no valiwa, vhanwe vho mbo ḓi tenda mulandu vha mbo ḓi vha vhashumeli vha trekboers, vhanwe vha tshi khou shuma kha mabulasi avho.

Zwithu zwa Mvelo zwi Tshi Litshwa

Vhanwe vho tenda uya kha mashaka kana vha ya vha dzumbama he fhethu ha hone ha vhidziwa uri ndi fhethu ha u fhetshelwa mvelo, hune ha ḓivhea nga maanḓa ndi Leliefontein kha ḽa Kamiesberg na kha Richtersveld (u swikela nga 1847, zwo vha zwi si tsha langiwa nga vha mmbi ya Cape). Namusi, hafha fhethu ha mvelo hu na 25% ya Namaqualand ha fara vhathu vhane vha swika 40%.
Zwinwe zwigwada zwo mbo ḓi ṱuwa zwa ya zwi tshi tshoṱela madanga na u dzhenea vhahura vhavho ndi zwavhukuma hoṱhe kha dubo lwa mulambo wa Orange, ho mbo ḓi shanduka fhethu hune ha ofhisa nga mulandu wa dzi nndwa hune ho vha ho no sokou vha na zwigevhenga zwinzhi vha tshaka dzo fhambananho vha tshi khou sokou mona mona na vhupo honovho vha tshiita dzi khakhathi.
Zwinwe zwine zwi sa hangwee zwo iteaho kha ḽa Namaqualand zwo vha hone vhukati ha nwaha wa-1800 musi hi tshi vha na gomeleo kha honovho vhupo. Mvelelo dza hezwi, vhathu vhe vha vha vha Steinkopf vha pfulusa miṱa yavho na madanga kha hunwe hune ha rothola hune havha 15 km. Zwino ḽinwe ḓuvha nga swondaha, musi vhahulwane vha kerekeni, ha mbo ḓi ḓa tshigwada tsha vhathu, vha dzhena kha gammba yavho vha vhulaya vhana vha Nama vha 32. Hafha fhethu huna luswayo lwa tombo ḽa tshihumudzi hu ḓivhiwa nga ḽa Kinderlê (ho eḓelaho vhana).

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe