U rothodza na u omisa - ndi inwe ya ndila ine ya shuma vhukuma kha zwiliwa. Musi hu tshi khou itwa hezwi, zwiliwa zwine zwavha uri zwo vha zwi tshi kha zwikwatudzi zwi ya omiswa fhasi ha mutsiko uri pfushi na muthetshelo zwi sa bve. Zwi ya shumiswa nga vha USA National Aeronautics na Space Administration (NASA) hu tshi khou itelwa u lugisela zwiliwa zwa astronauts fhedzi zwi dovha hafhu zwa vha uri zwo dala vhukuma mavhengeleni mahulwane.
Zwiliwa zwine zwa vha uri zwi khou bva kha zwikatudzi zwi nga nokolowa nga u tou zwi panga madini.
U rothodza na u omisa zwo da na vho Jacques-Arsene d’Arsonval Paris nga 1906 nga murahu zwa vho shumiswa kha nndwa ya lifhasi ya vhuvhili u thivhela malofha. Nga 1950 vha ndowetshumo ya zwa u rothodza u omisa ha zwiliwa vha thoma zwino nga 2020, zwibveledzwa zwine zwa vha zwo omiswa zwo rothodzwa zwine zwa vha zwi tshi khou katela mitshelo, nama na zwinwiwa zwa zwenezwo na nama ine ya vha uri i dzula yo luga itshi khou itelwa vha u gammba, vha u funa zwa u tshimbila na mashango, masole na vha astronauts.
Ndila ya u Rothodza na u Omisa
Ipfi la hone la zwa u rothodza na u omisa ndi lyophilization.
Zwa u omisa na u rothodza ndi ndila ine madi (kana zwine zwa vha zwi vhukati) zwi ya vhewa hune ha vha uri hu ya rothola zwa bviswa nga sublimation. Sublimation ndi ndila ya u tou bva thwi ya madi ubva kha zwithu zwine zwa vha uri zwo oma (gwada la u rothola) u ya u vha gas (vapour) hu songo vha na u noka zwa fhedza zwi tshi khou vha zwiludi.
Sublimation kha zwithu zwa u rothodza na u omisa inga taluswa nga ndila dzine dza vha uri ndi tharu, freeze, vacuum na u omisa.
Kha maga ane avha uri ndi a zwino a u rothodza na u omisa, tshibveledzwa tshi thoma tsha vhewa ha u rothodza zwituku. Zwa u rothodza wituku zwi vha zwi tshi khou tendela uri hu vhe na magwada ane avha uri ndi mahulwane zwine zwa tshinyadza zwa nga ngomu ha tshivhumbeo tsha celle dza nga ngomu zwa kwama zwine zwa do vha mvelelo nga murahu ha musi ho no fhedziwa.
Maga a vhuvhili ndi u panga zwibveledzwa zwine zwa vha uri zwi khou bva kha zwikwatudzi fhasi ha vaccum, tsha vhuraru, hu ya kona u itwa mufhiso uri magwada a u rothola a kone u vha vapour. Vapour ya madi iya kona u hwaliwa nga ndila ine ya vha uri yo khethea. Hezwi zws u omisa zwi ya kona u bvisa zwine zwa swika 95% ya madi nahone zwi nga dzhia dzi awara dzine dza vha uri dzo vhala u swika kha maduvha mavhili. Zwa u omisa zwine zwa vha uri ndi zwa vhuvhili zwi ya gonyisa mufhiso zwa bvisa madi ane avha uri ha ngo ita magwada kha zwibveledzwa.
Zwa u fhedzisa zwa u rothodza na u omisa zwiliwa zwi vha zwi vhukati ha 1% na 4% ya u thaba. Zwine zwa vha zwi tshi khou langiwa zwa u omisa na u rothodza zwi sia dzi pfushi dzi songo kwamea zwi tou kwama zwithu zwituku kha tshivhumbeo tsha zwiliwa. Dzi cele dzine dza vha uri dzo omiswa kha zwibveledzwa dzi vha dzo no vha na tshivhumbeo tshine tsha nga tshipontshi tshine tshi ya kona u tsonzwa u thaba musi tshibveledzwa tshi tshi khou omiswa.
Nga murahu ha u omisa na u rothodza, zwibveledzwa zwa zwiliwa zwi ya pakiwa nga ndila kana kha dzi khene dzine dza vha dzo itwa uri hu kone ubva nitrogen gas ine ya do bvisa muya (oxygen).
Zwiliwa Zwine zwa vha zwo Omiswa na u Rothodziwa
Dzi tsumbo dza zwiliwa hezwi hu vha ho kateliwa nama, spice, mafhi aluphuse, cheese, makumba, mitshelo na zwinwiwa zwine zwanga coffee granules, tie na smoothies. Mitshelo ndi yone ine ya dzhia vhuimo vhuhulwane hune ha vha hu tshi khou swika kha 30%.
Kha maraga wa zwa u omisa na u rothodza zwa dovha zwa vha hone kha zwine zwa rothodza dzi chunk na mince. Nama na zwiliwa zwa lwanzheni na zwiliwa zwine zwa vha uri zwo lugela u liwa zwi ya bikiwa musi zwi saathu rothodzwa na u omiswa nahone zwi vha zwi tshi khou tou toda madi manwe uri u zwi lugise.
Mbuyelo dza u Rothodza na u Omisa
Zwa u omisa na u rothodza zwi ita uri hu vhe na muthetshelo, muvhala, tshivhumbeo na mbonalo ya zwibveledzwa zwa zwiliwa fhedzi zwi vha zwi tshi khou fhungudza u tshinyadziwa nga mufhiso kha pfushi dzine dza vha uri dzi ya tavhanya u vhaisala. Zwiliwa zwi fanela u toliwa nga zwithu zwine zwa vha uri zwo ya nga u fhambana zwine zwa nga - convective, vacuum, freeze na osmotic drying - uri u kone u wana muthetshelo une wa vha uri ndi wa khwine.
Zwiliwa zwine zwa vha uri zwo omiswa zwa dovha zwa rothodziwa zwi ya vha zwi tshi nga zwo oma zwi ya vha na zwithu zwa u omiswa zwine zwa vha uri zwi vha zwi khwine kha ratio ya hone luna uya kha lwa rathi (zwi ya kona u thaba) u fhira zwiliwa zwine zwa vha zwo omiswa nga muya. Zwi vha zwina pfushi, zwa difha azwi lemeli - zwi vha zwo lugela arali huna zwithu zwa mitambo na u leluwa u tshimbila nazwo nga tshikepe na musi huna u ita zwithu nga u tavhanya.
U tshinga engedza, zwa u omisa na u rothodza zwi ya kona u thusa uri zwibveledzwa zwi vhe na maduvha manzhi mavhengeleni nama ine ya vha uri yo dzula yo lugela iya kona u dzula ubva kha minwedzi ya rathi uya kha minwaha miraru kha dzi polybags uya kha minwaha ya 25 arali zwi tshi kha dzi khene.
U dura ndi zwone zwine zwa khakhisa kha zwa u omisa na u rothodza nga mafhungo a uri zwila mulilo na u londa.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe