Nndwa ya u Mona na Sterkfontein

Khosi ya Mazulu ine ya vha na Maanda

©Roger de la Harpe

Nga 1820 Afrika Tshipembe, Khosi ya mazulu ya maanḓa, ya vha na maanḓa uya dubo lwa devhula tsini na maḓi Afrika Tshipembe. Muvhundu woṱhe wo vha u songo dzulisea hu tshi dzula huna dzi khakhathi. U fhira uri vha lingedze ulwa na khosi ine ya vha uri ina maanḓa, vhunzhi ha dzi tshaka dza sia mavu adzo a vhadzimu, vha ya vha ḓi vhandekanya na dzinwe tshaka. Hafha ho vha hu tshinwe tshifhinga tshine tsho vha tshi tshi vhidziwa Mfecane (u kwashana).
Sa tshipida tsha vhusole ha Shaka, a rumela vhanwe vha vha rumiwa vhawe, Mzilikazi, aya dzi thavhani uya u amba na khosi ya ma sotho Ranisi. Mzilikazi a dzhia tsheo ya uri ene u khou funa shango heḽo ḽo adzaho avha na vhuthada vhuṱuku uri akone u dzhia shango kha vha vha masotho na matswana vha mulalo uri vha mupfe, zwino a humbula ubva kha uvha mushumeli wa Shaka aita zwawe, Matabele (kana mandebele). Zwino Mzilikazi a ofha vhukuma Shaka aṱuwa na vhathu vhawe vha ya dubo lwa west kha vhupo vhune havha na Cradle of Humankind.

Ḓorobo yo Xelaho

©Roger de la Harpe

A tumbula vhukati hune ha vhidziwa Kungwini, hune havha tsini na Pretoria ṋamusi, aya afhaṱa madzulo a Dinaneno, tsini na Hartebeespoort Dam. Hu nga vha ho vha na dzi pfudzungule na vhane vho vha vha tshi dzula henefho ngauri ndi fhethu hune havha na mabako vhukuma kha Cradle of Humankind zwine zwa tou vha vhuṱanzi ha uri kholomo dzo vha dzi tshi dzumbiwa henefho u shavhisa vha mato vha marauding Matabele.
Hu do vha havha na zwinwe zwiwo zwa musi hu tshi swika vhathu vha vha tshena vhe vha do amba nga ha kusi kwa stone-walled kwe kwa vha kwo litshedziwa. Vhanwe vha amba zwauri ndi zwone zwo fhaho hotel-mogul Sol Kerzner uri ahu rine dzina ḽa uri ‘Lost City’ hobveledzwaho hu tshi khou bva kha Sun City resort ine ya ḓivhea vhukuma – naho huna usa thembea vhukuma kha uri vhathu vha Bapo vho vha na vhuthu vhuthihi vha tshiitela kitsch. Nga 1832, naho zwo ralo khosi ya mazulu ya tangana na hoyu wa swili Mzilikazi, atea u dovha hafhu apfuluwa.
Nga hetshi tshifhinga atou tshimbila vhukuma atshi ya maḓakani a Zeerust, nahone zwenezwi vha tshi khou pfuluwa, mmbi yawe yo vha i tshi dzulela u lwa na vhathu vhoṱhe vhane vha dzula dzi thavhani, ho katelwa na vha Griqua, the Kora na the rebarbative Boers vhe vha vha vha tshi khou ya Cape. Nga 1836, mavhuru vho lwa na Mzilikazi kha nndwa ya Vegkop nahone vha mukunda (vha tshi khou thusiwa nga dzinwe tshaka) nga nwaha u tevhelaho. Hezwi zwo mbo ḓiisa vha Matabele dubo lwa Limpopo hune zwino ha vhidziwa upfi Zimbabwe, he Mzilikazi a tumbula muvhuso wawe muswa, kwa Bulawayo, kha zwikwara zwa Matopo.

Vha Difeqane

©David Fleminger

Naho huna tsumbi ya dzinndwa vhukati ha vha Sotho/Tswana lwa minwaha hu sathu swika Shaka na Mzilikazi, u dzulisea ha vhupo zwazwino ho no valea vhathu na vhone vha ḓi wana vha tshi khou lwedzana zwithu zwine vha rengisa na zwithu zwa mupo. Hezwi zwo vha zwi tshi vhidziwa Difegane (tshifhinga tsha nndwa) vhathu vhe vha vha vha tshi vhuyelwa ho vha hu mavhuru, vhe vha vha vha sina lutamo lwa u tou dzhia shango ḽihulwane kha Sotho/Tswana vhane vho no dzula vho dada, vha dzhia fhethu hunzhi hune ha vha na ndimo musi vha tshi khou sokou ḓa vha sa fheli, vhathu vha henefho vha ḓi wana vho lavhelesana na tombo na zwithu zwi konḓaho, nga 1850, fhethu hoṱhe ha mbo ḓi pfi ndi ha mavhuru Zuid-Afrikaanse Republic, zwa sia vhanwe vha shango vha sina ha u dzula.
Inwe ya hedzi tshaka ho vha hu vha Po, vhe vha vha vha na murangaphanḓa we avha atshi vhidziwa mogale. Dzi thavhani dza Magaliesberg dzo riniwa hu tshi khou humbulwa ene, na ḓorobo ya Krugersdorp, ine yo no riniwa upfi Mogale City. Khosi vho-Mogale vho vha vha tshi kha ḓi vha muthu muṱuku musi vha Matabele vha tshi thoma u vha ṱhasela u mona na dzi thavhani dza Magaliesberg.
Nga nnḓa ha u hana, lushaka lwo kombetshedziwa uri luye dubo lwa vhukovhela uya Vaal. Musi mavhuru vha tshi swika, naho zwo ralo Mogale a amba navho nahone vhoṱhe vha mbo ḓi shuma vho tanganelana uri vha kon nu pandela Magaliesberg na dzi nndwa dza Matabele. Uri avha livhuwe u itela u hana havho, mavhuru vha mbo ḓi rina vhupo vha tshi tevhela dzina ḽa khosi Mogale, fhedzi vha si mufhe shango ḽawe murahu. Fhedzi vho mbo vha vha Po mishumo kha bulasi lavho vha dzula vha ḓiphina nga uḽa mitshelo yo limiwaho nga vhanwe.

U Vhonala ha Musuku

Mogale ha ngo takalela hohu u fhetiwa, athoma u dzhenelela kha mishumo ya mavhuru u fana na u thuntsha wa shavha. Mavhuru vha thoma u tshuwisa Mogale nga maga a tshisole, ambodi dzhia vhathu vhawe vha shavha vha ya Thaba Nchu, tsini na Bloemfontein. Nga murahu ha minwaha ya 15 Mogale a ita mulalo na mavhuru a humela na vhanwe vha vhathu vhawe Magaliesberg.
Fhedzi zwithu zwo vha zwi sa khou tou tshimbila zwavhuḓi. Tsha u thoma vha British annexed vha Transvaal nga 1877, vha mbo ḓi ofha mavhuru nga murahu ha u fhenya kha nndwa ya u thoma ya First Anglo-Boer War ya 1880. Minwaha miṱuku nga murahu ha hezwo, ha mbo ḓi thoma u waniwa musuku Witwatersrand (na munwe wo wanalaho kha vhupo ha Cradle of Humankind). U vhonala ha musuku kha hitherto zwo mbo ḓi dzhielwa fhasi nga mavhuri vha vho sedza dubo lwa vhubvaḓuvha, nga murahu vha kona u amba muhumbulo wavho kha annex vha Transvaal Republic lwa vhuvhili. Mavhuru ho vha hu sina zwine vha nga ita fhedzi uri vha dovhe vha ite zwa dzi nndwa.

Nndwa ya Vhuvhili

Nndwa ya vhuvhili yo swika he ya lapfa vhukuma na dzi nndwa dza malofha, ye ya ḓo kokodza lwa minwaha yo vhalaho ya vha ya shango ya u tou thoma. Ho vha huna dzi ndwa dzo vhalaho kha zwipida zwinzhi zwa shango, na mililo yo thoma minzhi dzi thavhani ya fhirela na Magaliesberg (zwo vhonalesa kha nndwa ya Dwarsvlei, tsini na Maropeng).
Vha Magaliesberg vho vha vho ita mukaṋo nga khole kha mavhuru ngauri zwo vha zwi zwa matroop Joburg uri vha kone u amba na vhanwe ngavho vha besiege Rustenberg. Ha vha na tshihumbudzi tsha nndwa hei ndapfu ine ya vhavha ine zwiwo zwayo zwi nga ḓi vhonala kha Cradle of Humankind zwi tshi kha Barton tsini na Hekpoort.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe