Dintwa mo Tikologong ya Sterkfontein

Kgoši ya MoZulu ye Maatla

©Roger de la Harpe

Ka 1820 mo Afrika Borwa, kgoši ya MoZulu ye Maatla, Shaka, o ile a ba moetapele, go bapa le East Coast ya Afrika Borwa. Selete ka mo ka se be se le gare ga dikgaruru le thulano. Sebakeng sa ntwa, ditšhaba tše ntši di tlogetše dinaga tša badimo ba bona ba šuta, ka fao se se ile sa hlola thulano ya go swana. Se e be se le senngwe sa dilo tše di hlotšgo mathata ao a bego a bitšwa Mfecane (thulano).
Bjalo ka tshepedišo ya Shaka ya tlhaselogo, o rometše balaodi ba gagwe, Mzilikazi kua seleteng go emiša moya wa kgoši ya Sesotho, ranisi. Mzilikazi o tšere sephetho sa gore o rata lefelo le bulegilego gomme o ile a ba le mathata go fenya Bapedi ba kutšo le setšhaba Setswana, ka fao o tšere sephetho sa go tšhabela Shaka a ya go hloma setšhaba sa gagwe, setšhaba sa matabele (Ndebele). Le ge go le bjalo, Mzilikazi o be a tšhaba kotlo ya Shaka gomme a tšea batho ba gagwe ba ya Bodikela, go seleteng sa tikologong ya Cradle ya Batho.

Toropo ye Timetšego

©Roger de la Harpe

O ile a hloma letlotlo la gagwe, Kungwini, kgauswi le Pretoria gomme o agile bodulo, Dinaneno, kgauswi le Letamo la hartebeespoort. Khuetšo ya setšhaba sa gae e ka be e bile bohlokwa, ka ge mawa ka gare ga Cradle ya Batho a bontšha bohlatse bja gore dikgomo di be di fihlilwe gona go efoga go lebelelwa ke batho ba matabele. Gape go na le baeti ba bathobašweu mo seleteng bao ba ilego ba fihla metse ye mentši yeo e tlogetšwego. Ba bangwe ba re mo fao hotel-mogul sSol Kerzner a hweditšego kgopolo ya gagwe ya tšweletšo ya ‘Toropo ye Timetšego’ tlhabollo ka mo lefelong la Sun City le ge e le gore go na le dipelaelo gore batho ba BaPo ba be ba rata kitsch. Ka 1832, Sešole sa Mazulu ba kopane le marabele, Mzilikazi, gomme a swanelwa ke go sepela gape.
Ka nako ye o ile a ya go Bodikela go abelana ka Zeerust gomme, he ntše ba sepela, Mzilikazi le sešole sa gagwe, ba be ba hlwa ba kopana le thulano le motho yo mongwe le yo mongwe yo a dulago nagenggodimo, go akaretšwa le Griqua, Kora le Boers bao ba bego ba sepela go ya mo Kapa. Ka 1836, Boers ba lwele le Mzilikazi mo ntweng ya Vegkop mme mafelelong ba ile ba mofenya (ka thušo ya ditšhaba tše mmalwa) ngwaga wo o latelago. Se dirile gore matabele a ye go Noka ya Limpopo, lehono e bitšwa Zimbabwe, fao Mzilikazi a hlomilego setšhaba sa gagwe se sefša, kwabulawayo, mo mmotong ta matopo.

The Difeqane

©David Fleminger

Mola go na le bohlatse bja go lwa magareng ga ditšhaba tša Sotho/Setswana mo mengwageng ye masomesome pele ga Shaka le Mzilikazi, tiišetšo ya selete e ile ya senywa gomme batho ba ile e be e le batho ba be ba phadišana ka bogareng bja kgwebo le methopo ya tlhago. Se e be e bitšwa difeqane (nako ya thulano) gomme batho bao ba ilego ba holega go dikgaruru tše e be e le Boers, bao ba bego a se na pelaelo ka ga go tšea mafelwana a magolo a naga go Sotho/Setswana le go ihlomela tšweletšo ya dipolase. Ge ntše Boers ba fihla, ditšhaba tša gae di ikhweditšwe ka gare ga leswika le lefelo la go tia, gomme ka 1850, selete ka moka se begilwe bjalo ka karolo ya Repabliki ya Zuid-Afrikaanse, ba tlogela badudi ka ntle le nagalegae.
Ye nngwe ya šwalalanywa ya ditšhaba e be e le Po, yeo e bilego le moetapele wo kotsi yo bitšwago Mogale. Dithaba tša Magaliesberg di theilwe ka yena, bjalo ka toropo ya Krugersdorp, yeo e lego Mogale City. Kgoši Mogale e be e le lesogana ge matabele ba hlasela mašemo a gagwe mo dithabeng tša magaliesberg. Ka ntle le kganetšo ya tshwanelo, setšhaba se ile sa gapeletšwa go ya go Borwa mo Vaal. Ge Boers ba fihla, Mogale o ile a rerišanwe le bona gomme ba ile ba šoma mmogo, ba romelwa mohlakanelwa go tloša matebele a bogale mo magaliesberg. Go lebogela thušo ya bona, Boers ba reeletše selete ka morago ga Kgoši Mogale, eupša ga se ba mo fa naga ya gagwe. Eupša, ba mo file mošomo wa Po mo dipolaseng tša bona tše mpsha gomme ba no dula ba ipshina ka go ja dikenyweng tša go tšwa go maatla motho yo mongwe.

Ponagalo ya Gauta

Mogale ga se a tšea hle se a dumela eka ye, o ile a thoma go kgatha tema ka go ditiro tša counter-Boer tša go swana le gun-running. Mo nakong Boer ba ile a thoma go tšhošetša Mogale ka hlaselo ya sešole gomme gape, o ile a tšea batho ba gagwe ba tšhabela go Thabeng ya Nchu, kgauswi le Bloemfontein.
Morago ga mengwaga ye 15, le ge go le bjalo, go Mogale o ile a dira khutšo le Boers gomme a boela morago le batho ba bangwe ba gagwe go magaliesberg.
Eupša di tla ba dilo di be di se bonolo ka mokgwa woo. Sa mathomo, British e hlasetše Thransefala ka 1877, gomme fa Boers ka morago ga go hwetša phenyo ya Ntwa ya Mathomo ya Anglo-Boer ya 1880.
Go tloga fao, mengwageng ye mmalwa ka morago ga moo, gauta e hweditšwe mo Witwatersrand (go akaretšwa le mo lefelong ya Cradle ya Batho). Ponagalo ya gauta yeo e lebišitšego e se na boleng bja nagatemo e hlotše gore Boer ba lebelela go leboa gape, mme ka morago ga nako ba bega maikemišetšo a bona go tšea Repabliki ya Thransefala la bobedi ya nako. Boers ba be ba se na kgetho eupša go ya ntweng.

Ntwa ya Bobedi ya Anglo-Boer

Ntwa ye ya bobedi ya Anglo-Boer e be e le letelele le bloodier thulano, yeo e tšwetšego pele mengwageng ye mmalwa gomme ya fa lefase dikampa tša mathomo.
Bontši bja ntwa di lwele mo dikarolo tše di fapafapanego tša naga, le diragalo tša hlaselo di diragetše mo dithabeng gomme di ile tša tšwelela go magaliesberg (kudu mo nakong ya ntwa ya Dwarsvlei, kgauswi le Maropeng).
Magaliesberg e be e le leano la Boers go swara ka lebaka la gore e be e le yona fela tsela ya mašole a British mo Joburg go boledišana le maloko mo Rustenberg.
Kgopotšo ye e kwagalago ya lebaka le letelele la ntwa e sa bonagala mo lefelong la Cradle ya Batho ka mohuta wa Barton Folly kgauswi le Hekpoort.

Translated by Lebogang Sewela