Huna vhushaka vhukati ha mutakalo wa mavu na wa tshimela, vha ya talutshedza vha mutakalo wa zwimela vho Alan Rosenberg kha bugu yavho Global Health in Crisis - phindulo I mavuni.
Mbuno: arali mavu avha na mutakalo na tshimela tshi do kona ulwa na zwikhokhonono na manwe malwadze. Nga manwe maipfi, na tshimela tshine tsha vha uri tshi khou hula kha mavu ene o tshi vha tshi na mutakalo. Hezwi zwi vha zwi tshi khou amba uri malwadze na zwikhokhono zwi vha hone arali mutakalo wa mavu u siho.
Mutakalo Wa Tshimela
Vhushaka vhukati ha tshimela na mavu zwo bveledziwa nga vha biologist, Francis Chaboussou. Vho-Chaboussou ndi vhone vho sikaho zwine zwa vha na mushumo zwa trophobiosis zwine zwa vha zwi tshi khou amba uri zwikhokhonono a zwi vhi na ndala kha mavu ane avha na mutakalo.
Zwikhokhonono zwi ya kona u tshila kha tshimela arali huna u dala ha madi na swigiri, amino acid na mineral kha dzi cell dza tshimela. Zwimela zwine zwa vha uri zwi khou hula zwina mutakalo dzi vha na dzi metabolism dzine dza vha uri dzi ya shuma hune dzi swigiri hedzi, amino acid na mineral kha dzi cell dzi vha dzi tshi khou fhalala ubva tshe dza thoma u vha hone. Dzi cell dza tshimela dzi vha dzi sa koni u swikelela, dza dovha dzi sa vhe na zwikhokhonono zwine zwa vha zwinzhi zwine zwa nga ita uri zwi dale.
U shumiswa ha mishonga kha zwa ndimo zwi ya khakhisa metabolism ya tshimela zwine zwa ita uri dzi protein dzi thoma u fhungudzea ha kona u thoma u fhatea dzi amino acid kha dzi cell dza tshimela zwine zwa fhedza zwi tshi khou ita uri tshimela tshi thome u kunga zwikhokhonono. Zwinwe hafhu u tshi nga engedza nitrogen zwi nga ita uri u vho fhirisa tshikalo tsha amino acid.
Ndi zwa ndeme uri u songo tou sedza pfushi ya tshimela u fanela u sedza pfushi ine ya vha kha mavu. Pfushi yone yone ya mavu inga ita uri mavu akone u vha na manyoro, havha na pfushi na madi o linganelaho. Hezwi zwi ya dovha hafhu zwa khwathisedziwa nga vha gudedzi la California publication, u langa mavu zwi ya fhungudza zwikhokhonono. Musi zwi tshi khou gandiswa ho vha ho nwaliwa upfi ‘u langa mutakalo wa mavu zwi ya kona u vha ndila ya vhudi ine ya langea ya u langa zwikhokhonono.
Mutakalo Wa Mavu
Mavu ana mutakalo musi zwithu zwa biological, chemical na nyimelo ya nga nnda zwi tshi khou langea-hezwi zwithu zwothe zwi ya tutuwedzana. Sa tsumbo mbonalo ya u dalesa ha madi kha mavu zwi ya ita uri nitrogen i ngalangale, na nyimelo ya mishonga. Nitrate (ndila ya nitrogen) i denitrified na hone iya xela nga ndila ya nitrogen gas (N2). Musi zwimela zwi fhasi ha mutsiko nga mulandu wa nyimelo ya mavu u fana na (gomelelo, pH, thahalelo ya dzi pfushi, compaction na zwinwe.) u kona hazwo u kondelela kha zwikhokhonono na malwadze zwi ya fhungudzea.
Zwithu zwa mavu zwa mutakalo zwiitwa nga kunyorele kwa vhudi kwa mavu. Mavu ane avha uri ana mutakalo, o dalaho pfushi i vha i tshi khou thusa kha u kona u kwashekanya zwine zwa vha uri azwi na mushumo zwa kona u bvisa pfushi dza ya kha tshimela.
Dzi Microorganisms kha mavu zwi vhuedza tshimela nga ndila nnzhi, hu ya vha na zwinwe zwitshili u fana na Bacillus, zwi ya bvisa antibiotics ine ya vha i tshi nga tsireledza tshimela kha malwadze ngaeno zwinwe zwi tshi fhungudza u hula. Zwivhungu zwa fhasi zwi ya fhungudza u farana ha mavu ngeno mycorrhizal i tshi thusa kha u khwinisa fungi phosphorus utilisation.
Maga a u thoma a uri u vhe na tshimela tshine tsha vha uri tshina mutakalo ndi uri mavu avhe na mutakalo nga u panga zwine zwa vha uri zwo fanela kha mavu (sa tsumbo compost, mulch, u tavha zwimela zwa u vala tshimela tshihulwane, na zwinwe) u kona u tikedza mavu.
Zwine Zwa Sumbedza Uri Mavu Ana Mutakalo
Miri ine ya vha na mutakalo i vha i tshi khou tou sumbedza uri mavu ana mutakalo. Mavu ane avha na mutakalo avha atshi khou tikedza u dala ha dzi microbe kha mavu. Hezwi hu vha hokateliwa na zwivhungu na zwinwe zwa ndeme kha vhutshilo ha mavu.
U fhalala ha mavu na u bva mitwe hao nga murahu ha u tavha zwi vha zwi tshi khou tou sumbedza uri huna zwinwe zwi si zwavhudi kha mavu na uri dzi pfushi a dziho kana a zwiho kha tshimela.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe