Zwi tshi khou bva kha tshaka dzine dza vha dzo shumiswa, ndi tshimela tshine tsha tou nambatela sa Dr Saunders) (kana Bechuana White). Tshimela tshine tsha tou nambatela tshi vha tsha vhuḓi tshi tshi khou ṱavhiwa sa tshimela tsha u tika zwimela zwihulwane kana tsha u shandukia ngatsho ngauri tshi ya kona na u konḓelela gomelelo. Tsha dovha tsha ḓala nga protein tshine maṱari ahone avha na nitrogen kha mavu zwine zwa vhuyela tshimela tshine tsha khou tevhela.
Hu humbulelwa tshimela tsha khalanwaha tsha ḽifhasi tshine tsha swika 12,5 million na hone grain ine ya vha uri yo bveledzwa iya swika 3 million tons ya zwiḽiwa. West na Central Africa ndi vhone vhane vha bva phanḓa kha u bveledza 64% kha ine ya khou humbulelwa 3 million tons ya mbeu ya muṋawa. Nigeria ndi yone ine ya bva phanḓa kha u bveledza ha kona u tevhela Brazil. Australia na Asia, i ṱavhelwa u ita zwa fodder na u thusa kha u tika zwimela na manyoro uri u pfumise mavu kha nitrogen na nitrogen-fixing microbes.
Kha ḽa Afrika Tshipembe i bveledzwa North West, Limpopo, KwaZulu-Natal na Mpumalanga provinces.
U Liwa ha Muṋawa
Unga dzi bika kana wa dzi lovhea nga murahu ha musi dzo lala maḓini vhusiku hoṱhe. Unga dzi bika na minwe miroho uri i khwaṱhe kana wa ḓi tou ḽa zwo ralo. Dzine dza vha uri adzi athu hulesa dzi ya ḽiwa sa muroho. Maṱari unga aka wa aḽa sa muroho wa a bika sa a spinach, fhedzi unga ita na tshikusela ngao.Mbeu dzine dza vha ṱhukhu unga dzi kadzinga sa nḓuhu kana wa dzi shumisa sa coffee. Dzine dza vha dzo sinḓiwa dzo oma dzi ya ṱanganiswa na nyala na zwi spice na mapfura. Kha vunḓu ḽa limpopo na mpumalanga dzi ya kaṋiwa dzi thethe dza ita muroho kana dza itwa na tshikusule. Dzo ḓala vhukuma iron (Fe), potassium (P), vitamin B9, na fibre, protein (i swika kha 24%), dza vha fhasi kha fat dza vha nṱha kha amino acids.
Cowpeas Musi i tshi Khou Liwa nga Zwipuka
Dzi ya ṱavhiwa dzi tshi khou itela u ḽiwa nga zwipuka sa u bveledzwa ha hay na u ita silage. Silage i vha i tshi khou vhetshelwa u ḽiwa nga zwipuka musi huna gomelelo - i shuma nga u ita maṱari ayo o ṱangana na a mavhele madala wa zwi vala nga plastic wa zwi gadeledza uri hu sa dzhene muya, zwa litshwa zwo ralo uri zwi ite.Dzi ya kona u vha nnzhi, kha nyimelo ya fhethu hune havha uri ho oma, inga anwa zwithu zwine zwa vha 2 to 3 ton ya zwo omaho/ha, ya swika kha 8 t DM/ha ine yo nwaliwa kha zwa u sheledza.
Ndila ya khwine ya ufha zwiḽiwa kha zwipuka inga vhonala hune ya vha yo ṱavhiwa na mavhele. Zwimela zwine zwa vha zwi nga nnṱha nga nnḓa ha pods zwi ya fhiwa zwiḽiwa. Vho rabulasi vhanzhi vha khatha vha tshiitela zwipuka musi ho oma vha ya kona u ita zwine zwa swika 25% zwa tshelede ya vho ya khalanwaha vha tshi khou irengisa sa fodder.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe