Mufhoho kha ḽa Afrika Tshipembe

©Grain SA
Mufhoho (Sorghum bicolor) ndi tshimela tshi sinaho gluten-free grain na hone ndi tsha vhuṱanu kha zwine zwa ḓivhea zwa dovha zwa ṱavheswa kha ḽifhasi nga murahu ha wheat, rice, corn, na barley. I dovha ya ḓivhiwa sa mabele thoro, Amazinba and Amabele. Ndi tshimela tshilapfu tsha maṱari o lalaho ane anga a vhele tshi bvisa mbeu dzo no tou nga hatsi. Huna dzine dza swika 30 tshaka dza hone, fhedzi vhubvo ha hone ndi.
Ethiopia ya kona u phaḓalela Africa na kha vhupo hothe ha shango. Mufhoho une wa vha uri uya ṱavhiwa kha ḽa Afrika tshipembe i ṱavhiwa fhethu hune ha vha uri ho oma kha vunḓu ḽa Limpopo hune ya ṱavhiwa vhukati ha Khubvumedzi na Nyendavhusiku. Vunḓu ḽa Free state ḽiya bveledza dzine dza swika 50% ha mufhoho wa Afrika Tshipembe. Zwine zwa bveledzwa zwine zwa vha uri zwo linganela ndi 2 ton/ha.

Mushumo wa Mufhoho

Mufhoho uya ḽiwa nga vhathu (cereal, flour, beer) na u ita zwiliwa zwa zwipuka. Uya shuma na kha u paka zwithu, na u ita dzi mbondo dza luvhondoni na u bveledzwa ha mi manngi na dzi bulatsho.
Starch tshine tsha vha tshi tshi kha mufhoho ndi 7 - 10% u fhira tsha mavhele, zwine zwa ita uri u kone u bveledza ethanol. Ethanol i shuma kha fuel.

Ula Mufhoho

Mufhoho uya sinḓiwa wa nga fulauru wa shuma na kha vhuswa sa ‘Maltabella’), unleavened bread, cookies, cakes, couscous na malted beverages. U uḽa zwina pfushi, u fanela u iladza maḓini lwa vhusiku hoṱhe wa i bika na rice.
Mufhoho ndi tshinwe tsha tsiko tsha zwa u fhungudza muvhili, tsho ḓala protein, na iron ya vhuḓi, phosphorus, magnesium, copper, calcium, zinc na potassium ngeno leyara ya nga nnṱha ha mufhoho ina vhutungu u fhira blueberries, strawberries, na plums.

Mufhoho u tshi Ḽiawa nga Zwipuka

Musi u tshi khou ḽiwa nga zwipuka, uya kona u fha maanḓa na kha dzi khuhu, nguluvhe, ruminants-kholomo na nngu na zwinwe vho. Mbeu i fanela u thoma ya kuiwa i saathu ḽiwa nga zwipuka-uri i kone u mileya.
Mufhoho uya kona u vha tshiḽiwa tsha vhuḓi tsha tshilimo-na kha u ita dzi hay musi u tshi khou hula hune uya sheledzwa ho omaho. Zwine zwa sala nga murahu ha musi hu tshi kaṋiwa zwi nga ḽiwa ngauri hunwe hu ya kona u dzua hu hudala lwa tshifhinga tshilapfu. Ine ya vha ya nnṱhesa yo omaho i oma yo tou hula vhukuma henefha yo no lapfa u swika 80 uya kha 120 cm. u lapfa di hone hune ha kona uri i itwe hay, silage na greenchop zwi vha zwavhuḓi u ishumisa i 20 uya kha 30 cm nga u lapfa

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe