Mbudzi dza Mafhi kha ḽa Afrika Tshipembe
Mbudzi dzi shuma zwavhuḓi kha nyimelo inwe na inwe, hu nga vha hu tshi khou rothola kana hu tshi khou fhisa. Milch (mbudzi dza mafhi) dzi na zwine zwa dzi shumela kha kholomo, sa vhunga dzi tshi nga vhewa na fhethu hune ha sa vhe na zwiḽiwa hune kholomo dza mafhi dzi nga si vhuye dza kona na luthihi uhu dzula. Mafhi a mbudzi aya ḽiwa nga vhathu nga maanḓa a vhana vhane vha ya lwala nga mafhi a kholomo vha nwa a mbudzi fhedzi naho zwo ralo a fhasi kha folic acid. Ine ya dovha ya vhidziwa upfi vitamin B9, folic acid ndi ya ndeme kha ubvisa malofha matsuku kha dzi cele, nau hula ha dzi cele na mutakalo wa maluvhi. Mafhi a mbudzi o ḓala nga protein na mineral u fhira a kholomo. A mbudzi anga vha na muthetshelo une wa vha wo fhambana zwine zwa ita uri avhe a matete atshi suvhelelela a dovha apfuma. Musi i tshi khou mamisa mafhi ahone aya vha na munukhelelo wa nnṱha vhukuma u swikela khalanwaha i tshi fhela.
Mbudzi dza u Fuwelwa Mafhi
©SA Milch Goat Breeders Society
Zwine zwa faneli u sedziwa musi u tshi khou ṋanga mbudzi: inwe mbudzi i tevhelaho u ḓo i wana ngafhi? Arali lushaka lwa hone luluṱuku, ha dovha havha na khombo ya unga ṋanga ine wa vha nayo dangani lau kana ine ya vha na vhushaka ha tsini zwi nga ita uri dzi a tou beba zwavhuḓi.
Huna tshaka nṋa dza dza mafhi khaḽa Afrika Tshipembe dzine dza vha dzi tevhelaho:
Saanen (tshena). Hedzi ndi dzone dzine dza ḓivhea vhukuma kha ḽifhasi
Toggenburg (buraweni-gireyi)
British Alpine (ntsu)
Bunte Deutsche Edelziege (BDE) – dzina mivhala yo fhambanaho dza vha na mitalo yo swifhalaho ubva kha ṱhoho u swika kha mutshila.
Dzine dza vha tshena Saanen dzo linganela dzi tshi khou ya kha khulwane, dzine dzi ya lwa vhukuma na ḓuvha ḽa Afrika tshipembe zwine zwi ya ita uri dzi vhe na cancer. Dzi vha dza vhuḓi fhethu hune havha na murotho na mirunzi minzhi. Saanens dzi ya ḓala vhukuma u swika kha (2.2 kg/nga ḓuvha), naho huna uri mapfura ahone a ya swika (3.1 - 3.8%) avha maṱuku u fhira a dzinwe tshaka. Dzi tenda kha zwa u fuwela u rengisa.
Dza buraweni Toggenburg dzo ḓa dzi tshi khou bva Switzerland mathomoni a centuary ya vhu 20 nahone ndi dzone dzine dza vha khulwanesa kha dza u fuwa. Havha na dzi Toggenburg ndi sturdy, dza vha na tshivhumbeo tsho linganelaho na mavhudzi ane avha uri o sekena. Dza tshinna dzina ndebvu khulwane. Dzi bveledza mafhi a 2.0kg nga ḓuvha na mapfura ane aswika 3.2-3.7% adzi koni u dzula maḓakani dzi funa fhethu hune ha rothola.
Dzi large long-legged British Alpine mbudzi dza mafhi dzina mbalelo-dza vha na mavhala matshena na matsu na mukumba wa vhuḓi vhukuma kha dza tsadzi wo no suvha. Phukha dza ṱahe-dza tsadzi dza rathi na dza tshinna tharu dzo hwaliwa dzi tshi khou bva Uk vhukati ha nwaha wa 1924 na 1936. Mbudzi dza hone dzi bvisa mafhi manzhi vhukuma-2.0 kg nga ḓuvha. Dzi ya bvisa na mafhi a vhuḓi hu vhuria dza lapfisa na tshifhinga tsha u mamisa. Mapfura a hone a swika kha 3.2-3.8%. Adzi funi murotholo wo kalulaho.
©Heinrich Hacker of Fränkisches Freilandmuseum Fladungen
Dza Bunte Deutsche Edelziege (BDE) ndi khulwane dzo sokou imiho tswii dza vha na mivhala yo fhambanaho. Iya kona u tshimbila zwavhuḓi vhukuma ya vha na vhutshilo vhulapfu ha musi i tshi khou bveledza na u kona u lwa na malwadze. Dzi ya huliswa hu tshi khou ambiwa mafhi adzo na u kona u konḓelela nyimelo dzine dza konḓa.
U Renga Mbudzi
Mbudzi ine yo no beba nwana muthihi kana vhavhili iya sumbedza uri ina mushumo-iḓo vha mme wavhuḓi na u kona u bveledza mafhi manzhi. Hu fanela u ṱoliwa na tshileme na minwaha, maanḓa a milenzheni na zwikunwe, maṋo na tshivhumbeo na mutakalo wa maḓamu. I fanela uvha na maḓamu o imaho, o ḓoweleyaho a sina zwithu zwo omaho khao zwine zwa nga vha tsumbo uri yo vhuya ya kavhiwa.
Dza tshinna dzi fanela uvha dzi na maanḓa, mutakalo na u hula zwavhuḓi. Na dzine dza vha dzi sina maṋanga dzi ya tendiwa. Mbalo ya dzi phukha ine ya vha yo ḓisiwa zwi ya bva kha tshivhumbeo tsha danga zwine rabulasi a khou ṱoḓa uḓi dzhenisa khazwo, na uri huna tshelede ngafhani, u hula ha maraga une wa khou ṱoḓa u vha fha na u dzhiiwa ha dzi mmbudzi.
Translated by
Khalirendwe Nekhavhambe
