Ku Fuwa Timbuti ta Masi e Afrika Dzonga
Timbuti tihanya kahle eka tindzhawu hinkwato, laha ku titimelaka kumbe ku hisaka swafana ta khumbheka. Timbuti ta Milch (timbuti ta masi) tiva kahle kutlula tihomu, hikuva tinga hlayisiwa nale ka madyelo lawa yangariki na swakudya swa kahle laha tihomu tinga taka tinga hanyi kahle kona. Masi ya timbuti ya tirhisiwa eka vanhu ngopfu ngopfu eka vana lavanga dyeku masi ya tihomu. Hambi swiritano yale hansi swinene hiti folic acid. Leti vitaniwaka ti vitamin B9, folic acid tina nkoka waku endla ti red blood cells,kukula ka ti cell, xikan’we na rihanyu ra byongo bya timbuti. Masi ya mbuti yale henhla hiti protein nati minerali kutlula masi ya homu. Masi ya mbuti yana nantswo wokarhi hikokwalaho ka tinxaka ta mafurha lawa yanga kona eka cream, leswi ya nyikaka nantswo lowungana cream naku rhetela. Masi ya mbuti yana nantswo wotiyela hinkarhi waku tswala.
Tinxaka ta Timbuti ta Masi
©SA Milch Goat Breeders Society
Xilo xa nkoka ku xitekela enhlokweni loko u hlawula mbuti i: laha ungataya kuma kona mbuti ya billy kusuka kona? Loko kuri na nhlayo yintsongo ya muxaka wokarhi, kutani swina khombo kuva ku hlawuriwa yin’we leyingana vuxaka na leti se ungana tona. Leswi swita tisa kuhunguteka kakuva na tinxaka tokarhi.
Tinxaka ta mune ta timbuti ta masi laha Afrika Dzonga i:
Saanen (yobasa). Lowu i muxaka wa ndhuma swinene eka timbuti ta masi emisaveni hinkwayo.
Toggenburg (buraweni kuya eka mpun’wa).
British Alpine (ntima).
Bunte Deutsche Edelziege (BDE) – mixaka yo hambana hambana na vala rantima kusuka enhlokweni kuya e ncileni.
Muxaka wo basa wa Saanen iya xiyimo xale xikarhi lexi chavaka swinene dyambu lerivavulaka ra Afrika naswona yinga khomiwa hi mavabyi ya carcinomas (cancer) ya mavele. Tiva kahle eka tindzhawu letinga hola naswona tilava na ndzhuti. Saanens yina mbuyelo wale henhla wa masi (2.2 kg/day), hambi leswi mafurha ya botere yanga (3.1 - 3.8%) laha yatalaka kuva ehansi kutlula tinxaka letin’wana. Tikahle swinene loko ulava ku xavisa masi yakona.
Mbuti ya buraweni ya Toggenburg yitisiwile kusuka e Switzerland e masungulweni ya va 20th century naswona hi yona ya khale swinene eka timbuti ta masi. Mbuti ya Toggenburg yi akeke kahle no tiyela, yiva na sayizi yale xikarhi leyingana voya byo vevuka. Mbuti ya xinuna yina malebvu yo leha swinene. Masi ya mbuti ya Toggenburg ya kwalomu ka 2.0 kg/siku lawangana mafurha ya 3.2 - 3.7%. Ati lulamelanga eka tindzawu leti hisaka swinene kambe ti tsakela maxelo lawa yanga hola.
Leyi ya milenge yo leha mbuti ya British Alpine ya masi i xifuwo lexi ungataka unga xikohlweki – xantima na mavala yo basa kutani xiva na muhlovo wo hatima (eka ta xisati). Swifuwo swa 9- 6 wa swa xisati na 3 swa xinunaswitisiwile kusuka e UK exikarhi ka 1924 na 1936. Timbuti ta British Alpine tihumesa ngopfu masi - 2.0 kg/siku. Titlhela tiva kahle kuva tisengiwa hi xixika naswona tihumesa masi kuringana nkarhi woleha. Mafura ya botere yale ka 3.2 - 3.8%. Ti tsakela mahiselo ya kahle kambi kunga hisi kutlula mpimo.
Mbuti ya muxaka wa Bunte Deutsche Edelziege (BDE) i mbuti leyikulu swinene naswona yina mihlovo yohambana hambana. Yikota ku famba kahle naswona i xifuwo lexi hanyaka nkarhi woleha naku nyuhela kambe xikondzelela swinene mavabyi. Mbuti ya BDE yi ndhundhuzeriwa ngopfu hikwalaho ka masi yyona yotsokombela naswona yikota ku hanya eka maxelo yoka yangari kahle.
Ku Xava Mbuti
Mbuti leyinga tshama yitswala ximbutani yikomba vuswikoti – yifanele yiri mutswari wa kahle naswona yikota ku humelerisa masi yotala. Kamba ntiko wa yona (wa tintangha ta yona), kutiyela ka milenge ya yona, matino xikan’we na xivumbeko xa yona na mavele. Yifanele kuva yiri na mavele lawa yanga khomelela eka miri wa yona switiya, yangari na tindzhawu letinga tiyela kumbe swikombiso swaku tshama yi hlaseriwa hi mavabyi. Ya xinuna yifanele kuva yitiyerile, yi hanye kahle naku kula kahle. Timbuti ta xinuna letinga susiwa timhondzo ta amukeleka. Nhlayo ya swifuwo leswinga xaviwa yiya hi ntlhambi lowu mufuwi alavaka ku fuwa wona, ntsengo wa mali leyinga kona, sayizi ya makete lowu mufuwi angata xavisela wona na rivilo ro humelerisa timbuti.
Translated by
Ike Ngobeni
