Malwadze o Doweleyaho kha Madi a Vhudi na Khovhe

©Dr David Crosby, VSU
Malwadze na thaidzo ya mutakalo kha madi a vhudi na zwa u fuwa khovhe a itwa nga mulandu wa dzi pathogen, usa vha ha madi avhudi na mutsiko. Dzi pathogen dzi kwama khovhe dza disa vhuthada kha mutakalo wa khovhe ho katelwa na zwitshili, zwilumi na dzi fungi.
Malwadze a khovhe aya shavhela manwe ha shavheli zwi ya fhambana zwi tshi bva kha tshaka dza hone.
Khovhe dzine dza dzula kha madi ane avha uri aya dudela sa tsumbo (tilapia na catfish) dzi ya daleliwa nga epizootic ulcerative syndrome (EUS) ngeno tshaka dzine dza dzula kha madi ane avha uri aya rothola zwi ya leluwa uri hu kavhiwe nga malwadze ono nga rainbow trout fry syndrome (RTFS).
Rainbow trout iya disa tshaka mbili dza zwitshili; viral haemorrhagic septicaemia (VHS) na infectious pancreatic necrosis (IPN), fhedzi azwi ngo dala Afrika Tshipembe.

Tsumbo dza Vhulwadze kha Khovhe

Uvha na mufhiso wo kalulaho na mutsiko na u kona u phadalala ha malwadze kha khovhe. Vhathu vhane vha fuwa khovhe vha fanela uvha na ndila dza tshihadu arali ha nga taha vhulwadze. Hezwi zwi katela u kona u tavhanya u vhona vhulwadze, hu fanela u vha na thikhedzo ya zwa mutakalo na mbalo ya vhathu vhane vha nga kona u thusa kha u lafha vhane vha vha mulayoni.
Kha nyimelo ine zwithu zwa vha zwi tshi khou itwa nga u tavhanya, hu fanela uvha na ndila ine ya do kona uvha hone uri hu bviswe khovhe dzi iswe kha linwe damu (line la vha li sina khovhe) hune ha vha na madi avhudi na nyimelo dza vhudi ha kona u vha na u lafha ha tshihadu.
Tshfhinga tshothe duvha linwe na linwe hu fanela uvha na u toliwa tsumbo dza malwadze kha khovhe dzine dza vha kha madi avhudi:
U dala ha khovhe dzo faho.
Musi dzi tshi khou bambela zwituku.
Dzi tshi khou bambela nga matungo.
Mafhafha atshi khou shanduka muvhala, hu tshi khou sina kana hu tshi nga huna zwilonda.
Khovhe i ya shanduka muvhala.

Bacterial Gill Disease - BGD

Vhu dovha ha divhiwa sa ‘environmental gill disease’, hezwi zwi vhangiwa nga Flavobacterium nahone ndi zwa vhuvhili kha u shata kha makwati ane avha o tshinyadziwa nga zwiludi kana u dalesa ha ammonia kha madi.
Nga ndila de: zwi vha hone kha madi ane avha uri asi avhudi na mufhiso wo kalulaho.
Tsumbadwadze: hu tshinyadziwa dzi tissue dza gill (mavhala matshena aya fa) ha vha na zwitshili zwine zwa vhonala nga mato zwine zwa vha zwi tshi khou hula kha gill.
U lafha: u fanela u khwinisa vhupo hune dza khou hula hone. U tshi khou shumisa muno wa non-iodised salt (1 kg nga 1000 litre ya madi), Chloramine-T kana Hyamine.

U Sina ha Maphapha na Mutshila

U kavhiwa ha mutshila na maphapha zwi vhangiwa nga Flavobacterium zwi vha hone kha vhupo hune havha uri nyimelo ya u tshila i fhasi ha dovha ha vha na mufhiso wo kalulaho.
Tsumba dwadze: maphapha avha ana muvhala mutsuku une uya fhedza u tshi khou vha mutshena kha thodzi dza phapha na mutshila.
U lafha: u khwinisa vhupo hune wa dzula khaho. Kana vha shumisa muno wa non-iodised salt, Chloramine-T.

Furunculosis na Aeromonas

©Dr David Crosby, VSU
Hezwi zwitshili zwi vha hone kha khovhe dzine dza vha na mutsiko, kanzhi hune dza dzula dzo dalesa, kana fhethu hune havha na mufhiso munzhi na musi madi ahone asi tou vha na mutakalo wa vhudi.
Tsumbadwadze: u fanela u dodza mucus kha muvhili na fhethu hune ha vha ho tsukuluwa. Mavhala matshena kha lukanda, zwilonda na mato o ledaho.
U lafha: u fanela u shela mishonga wa lafha na nga antibiotic uri dzi fhole nga ngomu.

Costia

Costia ndi tshithu tshituku, tshitshili tshine tsha tshimbila nga u tavhanya kanzhi tshi vha hone musi khovhe dzina mutsiko nga mulandu wa udzula fhethu huthihi dzi nnzhi kana madi ahone asi avhudi. Hezwi zwitshili zwi vha hone arali mufhiso u vhukati ha 20℃ uya kha 29℃ nahone zwi ya vhulaha nga maanda khovhe dzine dza vha uri ndi thukhu.
Tsumbadwadze: Milky haze (girei/leyara tshena) kha muvhili, nga maanda nga matungo. Excess mucus, u tsukuluwa ha lukanda (hafha ndi musi khovhe i tshi di kweta i tshi khou itela u bvisa zwitshili).
U Lafha: husbandry ya vhudi, muno, Chloramine-T, Formalin.

Trichodina

Trichodina ndi vhulwadze vhune ha vhangiwa nga zwilumi zwine zwa wanala kha vhupo hune havha na zwifhato zwo namelanaho na madi ane avha o dala mishonga. Vhulwadze vhu kwama lukanda na dzi gills.
Tsumbadwadze: u di kweta. Excess mucus. U sokou shanavhida ha mafhafha kana zwilonda kha maphapha na u fema zwi tshi khou konda.
U lafha: u fanela u khwinisa hune dza dzula hone na madi avhe a vhudi, hu ya todea na muno, Chloramine-T.

Mavhala Matshena 'Ich'

©Kurt Buchmann
Mavhala matshena (kana ‘ich’) zwi vhangiwa nga zwitshili zwine zwa vha uri zwo doweleya, zwine zwa vha zwi fhasi ha 28℃.
Kanzhi vhu ya kha khovhe dzine dza vha uri dzina mutsiko adzi na maanda dzo kavhiwa kha lukanda na kha dzi gill.
Tsumbadwdze: u dikweta. U tshimbila nga ndila ine ya sa vhe yone. Excess mucus. Mavhala matuku matshena kha ma phapha na kha muvhili.
U lafha: husbandry ya vhudi na madi ane avha avhudi na mufhiso une wa langea Formalin.

Algae Blooms

©Great Lakes Environmental Research Laboratory
Algae bloom ndi u hula hu sa fheli ha dzi algae dzi vha hone huna u hula ha vhudi- hu tshi khou dzhena tshedza na pfushi. Zwo dala nga maanda nga fhasi ha dzi nethe kana kha madi ane avha uri ha khou tshimbila. Dzinwe dzi algae dzi khombo dzi ya vhulaya khovhe.
Tsumbadwadze : madi aya shanduka muvhala avha matsuku, madala kana buraweni. Khovhe dzi ya balelwa u fema- dzi gill dza valea nga algae. Algae iya kona u bvisa lukanda lwa khovhe ya kwama vhundeme ha nama ya hone.
U lafha: u fanela u langa uvha ha algae kha madi. Wa sha vhisa u takuwa ha dzi pfushi, nga maanda nga fhasi ha ma nethe. Wa vhona uri hu ya dzhena muya wo linganelaho.

Vhulwadze ha Cotton Wool

©Dr George Barron, University of Guelph
Cotton wool i vhangiwa nga zwitshili zwa Saprolegnia, zwine zwa dzula zwi madini. Zwi ya vha thaidzo kha madi ane avha uri o dala nga mushonga kana ane avha na khovhe dzine dzo fa nga vhunzhi na zwithu zwine zwa vha uri zwi khou fa. Dzi ya dala nga zwifhinga zwa u beba.

Tsumbadwadze: zwitshili zwi mona mona na muvhili wothe zwi tshi kho kona u vhonala uri ho vhu vhulwadze vhu hone.
U lafha: u fanela u khwinisa madi. Husbandry ya vhudi- u bviswa ha khovhe dzine dza vha uri dzo fa duvha linwe na linwe. Na u fhungudza mutsiko na u dzi vhaisa musi dzi tshi kha nethe kana dzi tshi khou fariwa.

Ndila dza u Lafha Vhulwadze ha Khovhe

Hu fanela u thoma ha toliwa ha vhoniwa vhulwadze hu saathu thoma u lafhiwa khovhe, ngauri huna mbuyelo na zwithu zwine zwa sa vhe zwavhudi kha u lafha khovhe, zwi fanela u sedziwa.
U fanela u nanga mushunga une wa vha uri wo tea kha u lafha khovhe. Sa tsumbo, u fanela u nanga kha zwa u lafha nga u tamba kana mushonga une dza do tou ula.
Musi u tshi khou lafha khovhe nga mushonga une ndi muswa lwa u tou thona, u fanela u thoma wa tola kha tshigwada tshituku tsha khovhe. A u faneli ufha khovhe zwiliwa lwa awara dza 24 u saathu dzi fha mushonga. Kulele kwa hone hushumiswa muya nahone ndi zwavhudi uri khovhe dzi dzule dzina muya.
U fanela u kona u vhalela na u kona u kala mushonga, na u kala tshileme tsha khovhe dzothe. U fanela u dzi lafha hu tshi kha di vha nga matsheloni, hu tshi kha di rothola madini, wa sedza uri dzi khou fhindula na kha mishonga.

U fanela u vha na vhusedzesi nahone wa shumisa mushonga nga ndile ine ha pfi u shumiswe ngayo. Na tshifhinga tshine tsha vha uri i khou nwa mushonga ai faneli u itwa tshithu sa vhunga i tshi nga fhirisela vhulwadze hayo kha vhathu nga kha nama.
U tshi nga engedza kha mushonga wa u lafha khovhe, u fanela u khwinisa hune dza dzula hone na madi avhe avhudi u fanela u tsireledza kha uvha na mutsiko une wa nga vha hone u fana na musi u tshi khou dzi fara kana u tshi khou dzi pfulusa.
U fanela u nwala maduvha e dza lafhiwa ngayo, na tshaka ya mushonga, na mbuno dza uri i khou lafhelwa mini, na zwe zwa vhonala khovhe i tshi khou ita nga murahu ha u lafhiwa. Nga u ralo ngauralo.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe