Legumes sa Tshimela tsha Pfulo

Legume ndi tshimela tshine tsha vha uri tshina midzi ine ya vha uri yo tsa, tsa bveledza mbeu sa pods tsha vha na matari o faranaho o itwaho nga matari matuku - u nga humbula sa mapiere na clover sa tsumbo. Dzi ya shumiswa sa tshimela tsha pfulo. U nga tshitavha nga tshifhinga tshine wa funa wa tshi shumisa uri tshi liwe nga zwifuwo, kana wa ita furu musi wo tshi kana tshi tshi kha di vha tshidala.
Legume ndi zwimela zwa pfulo zwi ya vha na muthetshelo une wa vha nntha na uvha hone ha protein kha zwifuwo. Kanzhi iya tanganiswa na mahatsi uri hu kone u gonya protein u fhira uri dzi le mahatsi o ralo.
Vhane vha shuma u fha tsivhudzo kha zwa mbeu ndi vhone vhane vha nga tsivhudza uri ndi ifhio mbeu ya legume ine wa nga i tavha kha vhupo hahanu na hone yo tangana na hatsi lifhio. U fanela u humbela tsivhudzo.

Mbuyelo ya u Shumisa dzi Legume sa Pfulo

©Roger Griffith

Musi i tshi khou shumiswa sa pfulo i ita uri kha zwimela hu vhe na tsukanyo, u fhira musi zwifuwo zwi tshi khou la mahatsi fhedzi.

Legumes ina mbuyelo ine ya vha uri yo engedziwa ine ya thusa kha u kona u bvisa nitrogen tshikhalani uri i kone u bveledza ine ya vha kha tshimela ya ya mavuni ndi zwithu zwine zwa vhidziwa upfi ‘nitrogren fixing’. Hezwi zwi vha zwi tshi khou fhungudza thodea ya u nyora nga nitrogen na mbuyelo ya zwimela zwine zwa vha zwinzhi zwo faranaho.
‘Nitrogen-fixing’ ndi mvelelo dza zwine zwa vhonala dza vhushaka zwine zwa vhidziwa upfi Rhizobium t zwine zwa sika dzi nods kha midzi ya dzi legume. Zwi ya tutuwedziwa uri musi u saathu tavha, mbeu ya legume i fanela u tanganiswa na Rhizobium bacteria uri hu kone u sikiwa dzi nods.
Dzinwe dzi mbuyelo dza u tavha zwimela zwa pfulo ndi:

Ndi tshone tshiko tshihulwane tsha zwiliwa zwa zwifuwo ya dovha ya vha uri yo dala protein. Zwifuwo zwituku zwine zwa vha zwi tshi khou hula zwi vha zwi tshi khou toda protein khulwane ine zwi i wana musi zwiliwa zwa hone zwo tangana na legume.

Pfulo ya legume iya difha ya dovha ya mileya, ya dovha ya gonyisa uvha hone ha calcium kha tshimela.

©Ivar Leidus

Lucerne ndi pfulo ya ndeme kha zwifuwo zwine zwa vha uri zwi khou mamisa, naho huna uri vhafuwi vhanzhi vhane vha vha vha tshi khou fuwa dzine dza vha na mafhi vha tshi takalela hatsi la clover. Musi hu tshi khu liwa dzi legume nga zwifuwo zwine zwa vha uri zwi khou mamisa zwi ya kona u wana vitamin A na E zwa dovha zwa khwatha na mafhi a hone ya vha ya maimo a antha musi wo vhambedza na musi hu tshi khou liwa hatsi fhedzi.
Vhunzhi ha vhafuwi vha nngu vha shumisa zwa u lugisa nitrogen dzine dza nga Lucerne, clover na medics kha pfulo dzavho vha tshi khou itela uri tshikalo tsha ulu tshi hule. Kha mbudzi dza Angora, u vha na u dala ha protein zwi ita uri na mavhudzi ahone avhe o khwathaho zwine zwa nga ita uri hu vhe na mutengo wa fhasi kha malabi.
Dzi ngudo dzo sumbedzisa hu na u khwiniswa ha tshikalo tsha uhula tsha kholomo dza nama musi hu tshi khou liwa dzi legume.
U dala ha pfulo zwi engedzwa musi legume yo pangiwa kha zwiliwa. Kha dzi ngudo, musi wo tanganisa red clover na tall fescue zwi ya bveledza tshikalo tshihulwane (10t/ha) u fhira tall fescue yo nyoriwa nga zwine zwa swika 165 kg nitrogen/ha (9 t/ha).
Dzinwe dzi ngudo dzo sumbedza u shumiswa ha Lucerne na red clover hu ziwthu zwine zwa tanganedzea kha u kona u nyora pfulo.
U nga kona u tanganisa mahatsi na legume u tshi khou itela u sika u dala ha pfulo. Zwi ita uri na bulasi li vhe na zwithu zwinzhi, mvumbo ya mavu iya kwama vhukuma zwikhokhonono zwa mbuyelo na u dzhena ha pfushi kha mavu.
Zwa ndeme: ndivho hei ndi ya u gudisa na u fha vhathu ndivho fhedzi, azwi faneli u shumiswa sa zwithu zwa u tavha, kana zwa u la kana zwa pfushi. U tshi toda u divha nga vhunzhi nga ha u fha zwipuka zwau zwiliwa kana u tavha pfulo unga kwama vhane vha divha nga ha ufha zwiliwa zwifuwo.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe