Hezwi zwa u fuwa zwa alpaca Afrika Tshipembe ndi ndowetshumo ine ya kha di vha thukhu. Yo thoma mathomoni a nwaha wa 2000 musi zwifuwo zwine zwa swika 60 zwi tshi diswa zwi tshi khou bva Chile nga vho Dr Gavin Lindhorst, ndi mubebisi vhukuma wa dzi alpaca ubva Inca Vale Alpacas tsini na Wellington Western Cape.
Alpacas dzi londiwa sa zwimange, zwi ya fhuyedza u londa zwifuwo hezwi u tshi khou itela nngu, na musi hu tshi khou bebiswa fhedzi kanzhi hu vha hu tshi khou itelwa uri dzi na mavhudzi manzhi ane aya shuma musi hu tshi khou rungiwa na u ita zwiambaro.
Dzi alpaca dzina milenzhe ine ya vha uri i padded, dza vha na tsukanyo ine ya vha ya vhudi ya dovha hafhu ya sumbedza u kondelela zwilumi zwa nga nnda na nga ngomu. Hedzi mvumbo dzothe, zwo tangana zwiita uri hetshi tshifuwo tshi kone u ita zwiambaro zwa maimo a nntha, zwa dovha zwa thusa uri u fuwa zwi vhe na mbuyelo kha vhane vha vha uri vha khou bveledza.
Ndi Mini Alpaca?
Alpacas (Vicugna pacos) ndi zwifuwo zwine zwa fuwiwa zwine zwa avha na thumbu ine ya fhira nthihi ine ya vha na vhushaka na dzi kamela dza muta wa South America ya vha na vhubvo ha dzi thavhani dza Andes southern Peru, Bolivia, Ecuador na zwipida zwa vhubvaduvha Chile. Vhunzhi ha dzine dza swika 3 - 5 million alpacas South America dzi wanala Peru, ka vhupo hune ha vha 3 000 m nntha ha lwanzhe.
Alpacas ndi zwithu zwine zwa fuwiwa zwine zwa vhonisa vicuñas, dzine dza wanala South American ruminant (ruminants ndi phukha dzine dza vha na thumbu nna) dzine dza vha na matshilo a nntha vhukuma hangei Andes. Minwe mirado ya muta hoyu ndi camelid ho kateliwa na llama na double-humped Bactrian camel ine vhubvo ha hone ha vha Asia.
Naho huna uri dzi ya liwa kha vhathu vha hune dza bva hone, fhedzi alpaca dzi vha dzi thi khou fuwiwa nga maanda ho sedziwa fibre, ngeno vhazwala vha hone sturdier llamas, dzi tshi vha dzi tshi khou fuwela uri dzi kone u hwala zwithu zwine zwa vha uri zwi ya lemela. Alpaca ine ya vha na milenzhe milapfu i hula u swika kha 94-104 cm (kha mahada adzo) dza kona u lemela 55 na 85 kg. Dzi ya kona u tshila dza swikisa minwaha ine ya vha 20 na hone dzi di hwala lwa minwedzi ine ya vha 11.5.
Alpaca dzi ya tavhanya nga maanda upfa, dzi ya di vhudzisa, dzo dzika na u humbulela na u toda vhushaka ha dzinwe dzi alpaca. Hezwi zwipuka zwa u dzika na u thanya dzi farea zwavhudi na u tavhanya unga nwana - dza vha na vhutama hune ha itwa nga mmbwa na tshimange.
Dzi ya shumisa muungo (dzi hum thethe) na luambo lwa muvhili (dzi ya imisa thoho na u tshimbidza ndevhe) uri dzi kone u di vhonadza dzi ya vhona nga maanda dza dovha hafhu dza vha na munngo une wa nga wa alarm arali dzi tshi khou vhona khombo. Musi dzo tshuwa dzi ya tuwa dzi ya di khetha arali dzi tshi khou ofha kana dzo dinalea. Ngeno huna uri ine ya vha ya daka vicuñas i tshi hula fhethu hune ha vha ntha ho omaho kana fhethu hune ha vha fhasi ho thabaho, dzine dza kona u fuwea dzi ya kona u dowela fhethu na u konda fhedzi kanzhi dzi vha dzi tshi khou wanala kha mabulasi na kha nyimeo ine dza vha dzi tshi khou tou di palela zwiliwa.
U Bveledziwa ha Alpaca kha Shango Lothe
Peru, ndi hone hune dza wanala hone nga vhunzhi, dzi vha dzina mbebo dza vhudi, dza dovha hafhu dza kona u kondelela vhukuma musi hu tshi khou itwa fibre ya hone. Ndi vhone vhabveledzi vha hone kha shango lothe na zwiambaro vha tshi khou thusa zwine zwa swika 80% ya ine ya bveledziwa kha shango lothe na zwibveledzwa zwa hone.
Canadian, American, New Zealand na Australian madanga adzi alpaca a khou hula nahone hu khou humbuleliwa uri kha vho 2020 vha America vha do vha vha tshi khou kona u thusa nga zwine zwa swika 25% kha ine ya bveledziwa kha shango lothe.
Vha China ndi vhone vhahuwanesa kha u tanganedza Alpaca fibre kha lifhasi lothe.
Australia i vha i phanda ro sedza kha u kona u dzi bebisa dzi alpaca na u kona u khwinisa na hone ndi tshone tshiko tshihulwane tshine tsha vha tshi tshi khou isa Afrika Tshipembe.
Mushumo wa Alpaca
Naho dzi alpaca hu zwifuwo zwa hayani zwine zwa kona u doweleya, zwa vha tshiko tsha zwiliwa na fibre ubva tsha kale zwine zwo vha zwi hone na dzi thavhani dza Andes; alpaca Afrika Tshipembe i vha i tshi khou fuwelwa fibre ya hone. Ina fibre ine ya vha ya vha ya vhudi vhukuma dzine dza shuma u runga na u luka zwiambaro ubva kha zwa vhana uya kha zwa vhathu vhahulwane dzi suthu.
Ine ya vha ya maimo a nntha South American Quechua vhathu vha kha di la nama ya alpaca, fhedzi tshifuwo hetshi atshi fuweli u rengiswa ha nama yatsho kana mafhi. Ina madamu matuku vhukuma-ane atou nga penisela, nahone zwi ya konda vhukuma u a hama nga zwanda.
Dza tshinna na zwifuwo zwine zwa kona vhukuma u linda na hone zwo no shuma hune ha vha na mbuyelo kha sambi la dzi nngu Afrika Tshipembe. Dzi na zwipfi zwa u linda na hone dzi ya kona u khethekanya, hiss, dza luma na u raha phondi na u tshuwisa sambi ladzo.
Dzi ya dovha hafhu dza rengiswa sa zwifuwo zwa u bebisa kha u khwinisa mbebo ya dzinwe dzi alpaca na u ita zwithu zwa u talifha na zwifuwo zwine zwa tshilea nazwo.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe