Amadumbe kana "nḓabula dza ḓaka" (Colocasia esculenta) dzi dovha dza ḓivhiwa sa mufhongwe, madumbis, taro kana dasheen. Amadumbe dzo ṱavhiwa South-East Asia lwa minwaha ya 6 000 ya ḓivhiwa kha ḽa Southern Africa nga vharengisi vha Portuguese nga 1500 na vha Indian indentured nga murahu.
Ndi mushonga, muri wa ḓaka wa midzi kha ḽa South African fhethu hune ha vha ho thaba. Nahone ndi munwe wa miri ine ya ḓivhea vhukuma kha ḽifhasi. Tannia (Xanthosoma sagittifolium) kana elephant ear ndi muri wa vhuṱhogwa, une wa ṱavhiwa nga vhunzhi kha mashango a West African nahone uya hu funa vhukuma ngazwo u tshi wanwa nga vhunzhi.
Ngeno vhunzhi ha dzine dza swika 90% dza ḽifhasi dzi tshi bveledzwa dzi tshi khou itela u rengiswa fhethu hune ha nga Cameroon, Nigeria na Ghana. Kha ḽa Afrika Tshipembe yo ṱavheswa nga vho rabulasi vha KwaZulu-Natal, Mpumalanga, Western na Eastern Cape provinces, fhedzi nga u ḓivhiswa hayo nga vharengisi vhane vha ḓivhea zwo hulisa vhuimo ha yo ha uvha muroho wa mvelo une wa vha tshiliwa tshine tsha vha tsha ndeme.
U Tavha Amadumbes
Amadumbe ndi mudzi une wa vha na tshivhumbeo tha tubular, u dovha wa vhidziwa uri ‘mammy'. Una lukanda lune lwa hwasa lwa buraweni uya lemela u swika kha 500 uya kha 900 gm, fhedzi unga hula wa swika 3.6 kg. Lukanda ndi lutshena na pink. Amadumbe dzi funa fhethu hune ha vha na mirunzi, fhedzi dzi ya kona na u hula fhethu hune ha vha na ḓuvha tenda ha vha hu tshi khou sheledzwa.
I funa fhethu hune ha dudela ai kona u konḓelela murotholo. I hula fhethu hune havha na acid, mavu ane avha uri o thaba ane avha na manyoro. Unga i ṱavha nga mbeu kana nga thanda. Unga ṱavha nga zwanḓa ha tea u tsa u lingana na 15cm. U ṱavha amadumbes 60 cm kule na kule ho siana 1m vhukati ha dzi row.
Tshifhinga tsha vhuḓi tsha u ṱavha ndi ubva nga Nyendavhusiku u swika nga Lambamai kana tshifhinga tshoṱhe mavu arali a thaba. U nyora nga NPK (15:15:1). Hezwi zwi sumbedza ratio ya nitrogen (N: 15 units) uya kha phosphorus (P:15 units) uya kha potassium (K: one unit). Wa fafadzela 5 uya kha 6 mabodelo a Coke na capfuls ya NPK kha fhethu hune havha 10 cm u mona na tshimela.
Zwikhokhonono zwine zwa ḓivhea ndi masunzi matshena na rodent nahone dzi ṱhasela kha midzi hune havha hu tshi khou tshimbila maḓi. Naho zwo ralo iya kona u konḓela mole-rat dzine dza funa zwimela zwine zwa nga nḓabula na carrots. Hezwi ndi ngauri amadumbe dzina vhuṱungu musi wa dzi ḽa dzo ralo nga mulandu wa u ḓalesa ha calcium oxalate crystals, iya ita uri kha mulomo hu zwimbe ya bvisa na zwilonda.
Hu kaṋiwa nga murahu ha minwedzi ya malo kana ya fumi, musi maṱari ono vha na muvhala wa Tshitopana. Midzi i tou gwiwa nga tshipeidi wa kona u i vhea nga nḓila yone. Ngudo dzo itwaho nga Prudence Ntombifikile Tembe o dziita mahayani a KwaZulu-Natal nga 2008 dzi sumbedza uri vha rengisi vha funa urengisa dzine dza vha dzi ṱhukhu, dzo kulumagiwa dza omiswa dza iswa nga macrate. Khaedu khulwane mahayani ndi ya uri vha dzi isa hani maragani.
Uḽa Amadumbes
Amadumbe ana muthetshelo wo pfumaho wa shango, wo ḓala nga carbohydrates (low GI) ya vha na dzi protein nzhi na amino acids u fhirisa zwimela zwoṱhe zwa midzi. Ina 9% ya protein yo vhambedzwa na nḓabula 1.9% na murambo 1.7%. yo pfuma nga fibre, magnesium, potassium, iron, vitamin A, vitamin B1, vitamin B2, na vitamin C.
I bikiwa sa nḓabula na murambo unga i vhilisa,kana wa i gotsha wa iḽa wo i suka, machips kana nga stew. Musi wo dzi suka dzi ya thusa musi u tshi khou ṱoḓa u fhungudza muvhili. Maṱari, tshinwe tshifhinga na thanda zwi ya ḽiwa sa spinach zwa thusa musi ho bikiwa vhuswa kana wo bika na coconut wa zwiḽa na madumbe o vhiliswaho.
Lushaka lwa ma Indian kha la KwaZulu-Natal vho no dzhenisa amadumbe kha zwiḽiwa zwavho sa ‘puri patta'. Maṱari ahone vha ya aḽa na dzi pancake. Maṱari ahone a(a dovha avhidzwa ‘aroids’) aya vhewa atshi khou itela uri akone u lugisela ‘fufu', i ḓivhea sa stew kha ḽa Nigeria.
Ndi tshiḽiwa tshihulwane tsha mvelo, fhedzi lwa minwaha miṱuku yo fhelaho iya shumiswa na kha zwinwe zwishumiswa. Hezwi hu vha ho katelwa na uri dzi shume sa spinach pizza base, crisps, curry na amadumbe flakes.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe