Amadumbe goba "potata ya mafelo" (colocasia esculenta) e tsebega gape e le mufhongwe, madumbis, taro goba dasheen. Amadumbe e bjalwa mo south-east Asia go feta mengwaga ye 6 000 e be e tsebišwa mo Afrika Borwa bja Afrika ke moemedi wa Sepotokisi ka 1500 gammogo le bašomi bja Maindia ka morago.
Ke sebjalo sa herbaceous, sa medu ya trophikal, sebjalo se se bjalwa mafelong a go koloba a Afrika Borwa gomme ke morogo wo bohlokwa mo lefaseng. Tannia Xanthosoma sagittifolium) goba ditsebe tša tlou ke ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya medu, ye bjetšwego ka bophara mo dinageng tša west Afrika e bile e a ratwa go feta amadumbe ka lebaka la go ba le poelo ya ka godimo.
Le ge go le bjalo, 90% ya tšweletšo ya kgwebo ya amadumbe e tšwa dinageng tša Bodikela bja Afrika go swana le Cameroon, Nigeria le Ghana. Mo Afrika Borwa, amadumbe e tšweletšwa gagolo ke balemi bao ba tšweletšago mo KwaZulu-Natal, Mpumalanga, le diprofense tša Kapa ya Bodikela eupša ge lebenkele la dijo le le tsebegago le ile la tsebiša amadumbe le godišitše maemo a merogo wo le dijo.
Go Bjala Amadumbes
Amadumbe e na le sebopego sa godimo sa letho gape e bitšwago gape ‘mammy'. E na le letlalo la mmala wa motsothwa, e kala boima bja go tšwa go 500 g go ya 900 g, eupša e ka gola boima ba go lekana 3.6 kg. Nama ya yona ke ya mmala wo mošweu goba wo mopinki.
Amadumbe e rata morithi wo monnyane, eupša e a kgona go gola ka botlalo mo letšatšing, ge e nošetšwa. E nyaka klimate ye borutho gomme ga e kgone go kgotlelele go gatsela. Amadumbe e gola mo mmung wa eseti le wa go kolobela gannyane, le wa go ba le dibodi goba manyoro.
E ka phatlalatšwa ka go tšwa mathopong goba mašaledi a go tšwa go mathopong. O e bjale ka seatla ka go sega lehlakore go ya fase le go le koba gannyane go lekana 15 cm. Bjala amadumbes 60 cm ka ntle le ka sekgoba sa go lekana 1 m sebaka ka gare ga direi.
Nako ye botse ya go bjala ke Desemere go Aprele goba ge mmu o bongola. Nontšha ka NPK (15:15:1). Se se šupa tekanyo ya naetrotšene (N:15 units) go Foseferase (P:15 units) go potasiamo (K: Yuniti e tee). Gaša lebotlelo la khouku ya capfuls ya NPK la go lekana 5 go ya go 6 ka gare ga ring yr ka bago a 10 cm mo tikologong ya sebjalo.
Amadumbe e tumile ka disenyi tša go swana le tšhošane tše šweu le dikokoni e bile medu ya yone e na le go bola ka pele ge e ka bjalwa mmung woo o nago le meetsi a mantši. Le ge go le bjalo, e kgon ga go kgotlelela mole-rat bao ba ratago dibjalo tša go swana le matapola goba dikherotse.
Se, ke ka lebaka la gore amadumbe e na le mpholo ge e jewa e le tala, ka lebaka la maemo a godimo a kalasiamo oxalate crystals, yeo e hlolago bohloko/ruruga bja molomo le mogolo. Puno e dirwa ka morago ga dikgwedi tše seswai go ya go tše lesome, ge matlakala a ba a serolwane.
Medu e epwa le garafo goba ka trekere ka poleiti e kgethegilego. Medu e a hlwekišwa, beakanywa le go phuthelwa. Dinyakišišo tše dirilwego ke Prudence Ntombifikile Tembe mo nagamagaeng ya KwaZulu-Natal ka 2008 e laeditše gore bagwebi ba rata palo amadumbes ya ka mehla ya bogolo bja bjo bonnyane go ya go ba magareng, ye hlwekišitšwego, ya go oma, ye tlišitšwego ka makase. Thlohlo ye kgolo ya batšweletši ba magaeng ke go sepetša amadumbes go mebaraka.
Go Ja Amadumbes
Amadumbe e na le tatso ye bonolo, e godimo ka khapohaetrete (GI ya ka fase) gomme e na le proteine ye ntši le diaminoesiti tšeo di fetago medu ya dibjalo tše dingwe. E nale 9% ya proteine go bapetšwa matapola ao a na lego 1.9% le dipotata tše di na lego 1.7%. E na le digwaši, maknisiamo, potassiamo, tshipi, bithamini A, bithamini b1, bithamini B2, le vitamine ya C.
E apeiwa ya go swana le matapola goba dipotata, e bile e ka bedišwa, be goba grilled gape e ka solwa bjalo ka matapola a go šilwa, ditšhipisi goba stews. Amadumbe e loketše dijo tša bana tša pele. Matlakala, le dika, di lewa go swana le sepeneše le go fa tlaleletšwe ya lehea goba go apewa ka lebebe la coconut le go fiwa ka amadumbe ye bedišitšwego.
Setšhaba sa Maindia sa KwaZulu-Natal se kopanya amadumbe mo dijong tša bona bjalo ka ‘puri patta'. Matlakala a phatlalatšwa ka spiced batter, di puthetšwe ka diripana gomme e be di fiwa bjalo ka dikuku tša pane. Matšoba a Amadumbe (a bitšwa ‘aroids’) di dirwa ka folouru go lokišetša ‘fufu', e tumile ka stew mo Nigeria.
Ka tlwaelo amadumbe e bjalwa bjalo ka dijo tše kgolo, eupša mo mengwageng ye mmalwa ye e fetilego, e šomišitšwe go ditšweletšwa tša dijo tše dingwe tša dijo. Se se akaretša amadumbe le botlase bja pizza ya sepeneše, crisps khari, le dinawa tša amadumbe.
Translated by Lebogang Sewela