White Rhino
Mkhumbi

© Roger de la Harpe

Vito

Mkhumbi (Ceratotherium simum)

Xivumbeko

Mkhumbi leyikulu na nwana wa kona. Mkhumbi I xiharhi lexikulu eka leswimamisaka laha misaveni. Xiharhi lexi xiyimekile kambe axidumangi kufana na leyin’wani ya ntima leyinga duma hikuva yiringhozi swinene. Timhondzo letimbirhi yingana tona titshame ekusuhi na kusuhi swinene kuriku kahle kahle ahitimhondzo.
Kuleha ka yona kupimiwe kwalomu ka 1.58m. Ya xinuna yi tika 2000kg naswona yikurile kuhundza leya xisati leyi tikaka 1800kg. Yaxinuna yikwalomu ka 1.8m laha makatleni. Miri wayona lowa mpunwa wulanguteka wungari na voya.
Mkhumbi iwa xibokisani wutlhela wu anama. Muxaka lowu wa mhelembe wuna lundza laha nhlaneni. Xirho xa yona xaxinuna xilangute endzhaku.

Swakudya

Mkhumbi yidya rihlaza laha yitsakelaka ngopfu byasi byo koma kambe yaswikota kudya na lebyo leha loko kurihava lebyo koma. Nomo lowu pfulekeke swinene wu endla leswaku swiolova kuva yiteka swakudya swotala.

Kutswalana

Kuvona Mkhumbi enhoveni. Hambi leswi yiyaka ngopfu emasangwini himinkarhi ya timpfula, xiharhi lexi axina nkarhi wotswala. Vana vaxona vatswariwa ngopfu himinkarhi leyi kunga hava timpfula endzhaku ko tika 16 watinhweti laha vana vakona vatshamaka navatswari kuringana malembe mambirhi kumbe manharhu kufikela kutlhandlametiwa.
Leya xisati yisungula kutswala loko yiri na 8 wamalembe kasi leya xinuna yisungula swamasangu loko yiri na khume kumbe khume n”we wa malembe.Timhaka ta masangu tihumelela kutlula awara yin’we.

Mahanyelo

Hambi sweswi yingana milenge yo nyuhela yitlhela yikoma, yikota kutsutsuma hixipidi kambe eka mpfhuka wuntsongo. Loko titeka vundzhawu leya xinuna yiteka kwalomu ka 2-5 wa ti square kilometer. Leyi ya xisati yaswikota kuva yihundza kwalano. Leyi yaxinuna yikota kuva yitshamisa yaxisati endzhawini yin’we leswaku tita endla masangu. Laha hilaha yikotaka kuya tshama nayona kwalomu ka 5-10 wamasiku kungase sungula migingiriko leyi.

Laha yikumekaka kona

Kusukela khale Mkhumbi yitele na nhova ya Afrika Dzonga hinkwayo. Hivo 19th century swiharhi leswi aswihungutiwa ngopfu hiva hloti handle kale KwaZulu-Natal e Umfolozi. Hambi sweswi kulweriwaka kutivuyisela eka tindzhawu totala, swaha nonoha swinene hikokwalaho ka leswi tihloteriwaka rimhondzo ra tona.

Swo switiva

Mkhumbi wa ntima, hiwona wo sungula kuhlayiwa ka ti big 5 himhaka ko kala ka yona. Mkhumbi wo basa wu ti kuma wu tsakeriwa ngopfu hi va vhaki lava endzelaka tiko ra Afrika Dzonga.
Ku na ku hambana ku tsongo exikarhi ka Mkhumbi wa ntima na wo basa, Vito ra Mkhumbi lowa ntima ri suka eka vito ra xi Dutch leri vuriwaka 'wyd' leswi hlamuselelka ku i nomo, Vito leri a ri ehleketeriwa kuva ra xingezi.Mkhumbi wo basa wu kumeka kuva wu ri wukulu ka lowa ntima.