Vito
Ntohe, Samango monkey, Sykes’ monkey [Cercopithecus albogularis]Xivumbeko
Ntohe ya xinuna yikule kuhundza ya xisati, ya xinuna yikwalomu ka 7-9 kg kasi ya xisati yile ka 4 kuya ka 5kg. Ncila wa yona wulehe kuhundza kanharhu eka miri wa yona. Nhloko na makatla iswa mpunwa wo dzwihala kuya eka ntima. Xikandza, milenge na mavoko iswa ntima.Laha henhla ka mavoko ka vonikela nyana kutlula makatla. Khwiri na nhamu iswo basa. Xikandza xa leyi ya xinuna xilehile leswaku yita kota ku ringanela matinu ya yona hikuva yakulu nawona.
Swakudya
Swakudya swa ntohe leyi swikatsa mihandzu, switsotswani, mabilomu na matluka. Leya xinuna yidya ngopfu mihandzu kutlula leya xisati. Loko tintohe leti tirikulaveni ka swakudya tisungula siku hiku hlawula mihandzu tidya yona, loko riya pela tisala tidya matluka. Leswivulaka leswaku loko dyambu ripela tiva tidye nkatsakanyo wa matluka na mihandzu.Kutswalana
Ntohe leyi yitswala kuya hi tinguva. Leya xisati yitswala emasungulweni ya nguva leyihisaka naloko kusungula timpfula. Ntohe yi tswala nwana wunwe endzhaku ko tika 140 wa masiku. Vana vabeburiwa hi mhana kona loko kuringana 2-3 wa tinhweti laha tihetelelaka tilumula vana loko vari na 9 wa tinhweti. Tintohe ta xinuna tiphikizanela ku tekeriwa enhlokweni hileya xisati hinkarhi lowu.Mahanyelo
Tintohe leti taswikota kutshama endzhawu yinwe laha kuvaka kuri na yin’we ya xinuna, leta xisati, leti ntsongo na vana vakona. Laha titshamaka kona kuva kuri leta xisati na maxaka ya tona.Vutshamo
Tintohe tirhandza kutshama laha kunga tlhuma swinene kukatsa ndzhawu ya sava e KwaZulu-Natal hambi leswi titsakelaka ngopfu laha kunga rihlaza. Aswitalangi kuva yitshama laha kunga tlhumangiki ngopfu laha kungavaka kuntsongo eka 50 -100ha.Laha yikumekaka kona
Tintohe ati hangalakangi na tiko ra Afrika Dzonga kambe tikumeka eswihlahleni swale kusuhi na lwandle tani hile nwalungwini wa St Lucia e KwaZulu-Natal nale Mpumalanga. Titlhela tikumeka etindzhawini letifanaka eka matiko akelana.Kasi kuna muxaka lowukumekaka e dzongeni wa KwaZulu-Natal kuya e Eastern Cape kuya nale N’walungwini wa swihlahla swa Knysna. Nhlayo yotala yikumeka e North Coast. Muhlovo leyimbirhi yi hambanyiseka hikwalaho ka muhlovo.