Nkoka wa Nhlengeleto wa Mati ya Mpfula na Nhlayiso

Maendlelo ya nhlayiso wa misava xikan’we naku susiwa ka nhova swi endla leswaku kuva na nkhunkhulo lowukulu wa misava xikan’we naku hunguteka ka xiyimo xa misava. Engetela leswi eka swivangelo leswi vangiwaka hi dyandza eka mati lawa yangakona ya mati yale hansi naswona mbuyelo i mapurasi lawa yanga vuyerisiki, van’wamapurasi va tshika mapurasi yavona, kuva naku hunguteka eka kuhumelerisiwa ka swakudya kukatsa na vusiwana.
Ku hlengeletiwa ka mati ya mpfula swi seketele nhluvuko wakwalomu ka malembe ya 3000 lawa ya hundzeke. Namuntlha, ku hlayisiwa ka mati yampfula i maendlelo lawa ya fikelelekaka lawa ya tirhisiwaka hi van’wamapurasi lavantsongo na lavakulu. Tlhandla kambirhi, nhlayiso wa mati swina nkoka ku tiyisisa vumundzuku bya ntirhiso wa mati xikan’we naswitirhisiwa swo ringanela swaku ndlandlamuxiwa ka mapurasi.

Xana Iyini Nhlengeleto wa Mati ya Mpfula?

©Marinda Louw

Ku hlayisiwa ka mati ya mpfula hiloko mati ya mpfula ya hlengeletiwa leswaku yata tirhisiwa eka swavurimi kumbe ya tirhisiwa emutini. Matirhelo yaku hlayisa mati lawa ya mpfula ya katsa kuya cincisa ndlela leyi ya fambaka hiyona, ku hlengeleta naku hlayisiwa ka mati lawa ya khulukaka. Mati yanga hlengeletiwa kusukela laha ya khulukaka hi ntumbuluko kufana na swinkobyani na swithjomuthomu, kusuka ehansi ka misava xikan’we na malwangu ya miako. Mati ya mpfula yanga hlengeletiwa hi bakiti, thangi kumbe damu. Hixitalo mati ya mpfula ya hlengeletiwa eka madamu yoka yanga entangi laha ya tirhisiwaka ku cheleta kambe ya pfumeleriwa kuva ya nghena ehansi ka misava kuya pfuxelela mati lawa yanga hansi ka misava. Mati yale hansi ya phakela swinambyani nati boreholes.

Xana Nhlayiso wa Mati Iyini?

Nhlayiso wa mati i nsirhelelo, ku antswisiwa na vulawuri bya kahle mati. Eka ncheleto, nhlayiso wa mati wulava leswaku kunghenelela mati yotala eka misava leswaku swita hunguta kuhaha ka mati emisaveni na nkhululko.
Swikombiso swa nhlayiso wa mati swikatsa leswi landzelaka:
Ku hlantswisiwa ka mati xikan’we naku tlhela ya tirhisiwa - kufana naku tlhela ku tirhisiwa mati yo hlantswa ku cheleta matsavu.
Cheleta swibyariwa hindlela ya vukheta - ku cheletiwa kantsongo himinkarhi yotala kambe swinene ngopfu naswona ku cheleta exikarhi ka siku loko dyambu raha hisa.
Ku lulamisiwa ka tipompi nati phayiphi.
Byala swimilani swale kaya xikan’we na swibyariwa leswi lulameleke maxelo ya ndzhawu yoleyo xikan’we na mbango.

Nhlayiso wa Misava na Nlhyiso wa Mati

Xana wule kwihi nhlangano exikarhi ka misava na mati?
Misava hi yona nhlayiso lowukulu wa mati naswona misava leyingana xivumbeko xakahle yita pfuneta ku hlayisiwa ka kahle ka mati. Rivilo raku tswongiwa ka mati hi misava swiya hi swilo swotala kufana na muxaka wa misava, loko swibyariwa swibyariwe eka misava, xivumbeko xa misava xikan’we na kuvoyama ka misava.
Loko mati ya hlayisiwa emisaveni, timintsu ta ximilani tita kota ku fikelele nhlayiso wa mati. Leswi vulaka leswaku, nhlayiso wa misava wuna nkoka swinene kutiyisisa leswaku ku hlayiseka tshaku leri swimilani swibyariwaka kona xikan’we nakuva kunyikeriwa tshaku ra mati ya swimilani. Leswi swinga endliwa hiku funengetiwa ka misava hi swondlalela kufana na swibyariwa leswinga tsuvuleriwa. Leswi swi engetelela ku nghenelela ka mati naswona swi hunguta mahiselo ya misava, leswi hungutaka kuhaha ka mati.
Swikombiso swotala swa maendlelo ya nhlayiso wa misava swikatsa kuva kunga rimiwanga laha tlhelo ka swimilani, ku pfuxetiwa ka misava, kutirhisiwa ka manyoro ya rihlaza xikan’we naku byariwa ka swimilani swo engetelela. Basin tillage iku pfuxetiwa ka misava eka ndzhawu yintsongo kumbe damu roka ringa entangi leringa endliwa emahlweni ka ribuwa kumbe laha ku rhelelaka. Mati ya hlengeletana eka ndzhawu leyi loko kuna mpfula, lawa ya ya tswongekaka hiku olova loko misava yi pfuxetiwile.

Swakahle hi Nhlayiso wa Mati ya Mpfula

Ku hlengeletiwa ka mati ya mpfula swina swotala swakahle ehenhla ka swona. Loko ku hlengeletiwa mati ya mpfula eka ndzhawu leyinga voyama kumbe xintshabyani, swinga tlhela swi sivela nkhukhulo wa misava lowu vangiwaka hi mati lawa ya khulukaka endzhaku ka timpfula ta matimba. Switirhisiwa swo hlayisa mati ya mpfula swa olova ku swiendla, kambe aswilavi switirhisiwa swodurha naswona swilava swilo swintsongo swa nhlayiso.
Ku hlayisiwa ka mati ya mpfula swihunguta nkarhi waku hlengeleta mati kusuka eka tindzhawu ta mati na milambu naswona swinga pfuna eka muti leswaku wuva na ntshuxeko wa mati, ngopfu ngopfu loko ku hlengeletiwa mati kusuka eka lwangu.

Translated by Ike Ngobeni