Afrika Dzonga hi 1980’s hi Rev

Xiyimo xo pfumala ntshamiseko

©Eric Miller

Hi lembe ra 1980 hi xiboho xa mina na varhangeri van’wani va South African Council of Churches kukatsa na varhangeri van’wana va varhangeri va tikereke hiyile kuya vona nkulukumba P W Botha loyi ari Prime Minister hinkarhi wakonaxikan’we na swirho leswikulu swa khabinete.

Ahi ringeta ku endla leswaku va twisisa leswaku kupfumaleka ka ntshamiseko swita onha tiko ra Afrika Dzonga handle ka loko rimintsu rakona ritsuvuriwile — naswona rimintsu rakona akuri xihlawuhlawu. He hlamuserile leswaku ha switiva leswaku milawu leyi loko vanga endli nchumu hiyona yinga endlaka leswaku valahlekeriwa hi vuseketeri.

Kutani hi vavekela swilo swa mune leswi loko swo endliwa swingava nkombiso wa matimba wa leswaku mfumo wulava kutisa kucinca lokukulu ka tipolotiki laha kungatava na mfumo wa ku siyerisana. Tsundzuka leswaku leswi akuri hi 1980. Hi te: Vavula hiku tiboha kuva na vuaka tiko byo fana eka ma Afrika Dzonga hinkwawo eka Afrika Dzonga leyinga avanangiki; Va herisa milawu la mapasi (hambi kuri swankarhi nyana kusivela nyimpi), ku pfaleriwa kunga tengisiwi xikan’we na kuyirisiwa; Vayimisa ku rhurhisiwa ka vanhu hi nkanu xikan’we; kutani Vatumbuluxa dyondzo leyi fanaka.

Mu Afrika Dzonga un’we kuya eka un’wana

Leswi akungari swikoxo swo huma endleleni naswona loko mfumo wu endla swona swita hi ponisa eka nyimpi, kuhalaka ka ngati xikan’we na ku lahlekeriwa hi nhundzu, ku nyana ka kutshukiselana mahlo, rivengo na ku kwata. Hi soriwe ngopfu hi vantima kuva hiye eka mfumo. Leswi akuri swipimelo leswi fanaka nale ka papilla leri ndzi nga ritsala hi 1976 ndzi ri tsalela nkulukumba Vorster. Kambe waswitiva leswaku ku humelele yini? Hinkwaswo leswi switsan’wiwile.

E handleni ka hinkwaswo leswi, ndzi ringetile nakambe endzhaku ka lembe kuya vona murhangeri wa tiko, kuva ndzi burisana na yena tani hi un’wana wa ma Afrika Dzonga loyi a burisanaka na mu Afrika Dzonga kuloni, tani hi kokwana eka un’wana kokwana, tani hi mukriste eka un’wana mukreste hiku tshemba leswaku uta endla hilaha naga endlaka hikona, mulungu un’we wa mu Afrika Dzonga loyi vantima avata tsakela kun’wi endlela xifaniso (statue) tani hi wanuna loyi ata nghena eka buku ya matimu yakuva ave munhu loyi anga herisa xihlawuhlawu leswaku kuta nghena mfumo wuntshwa, leyingana ndzingano, yo pfumala xihlawuhlawu naswona ya xidimokirasi xa Afrika Dzonga.

Xihlawu hlawu a xi cinceki

©Eric Miller

Anga pfumelangi leswi andzi swikombela. Eka marito lawa ndzi nga wa ehleketa ka ndzhaku, ndzi nga engetela leswaku ndzi vule leswaku a fanele ku ndhundhuzeriwa kuva ave na matimba yaku byela valungu kuloni leswaku aswinge koteki leswaku va endla vumundzuku bya tiko vari voxe hilaha kunga heriki.

Xo biha iku angayangi kule ngopfu naswona u hetelele anga tsakisangi munhu exikarhi ka vantima na valungu. Ku cinca nhlamuselo ya xinghezi, hi vona ntlangu wo biha swinene laha wanuna anga tsandzeka ku langutana na matimba lawa ari na wona. Kuriku andzi tiyimiserile kuya e Alexandra Township (February 1986) kuya pfuneta ku hangalasa xiyimo xotika lexi axiri kona kutani ndzi famba na vurhumiwa kuya e Cape Town kuya burisana na mfumo hi mhaka ya xiyimo lexi na xiyimo xa tiko hinkwaro.

Hi 1984 kule swinene naku yingisela swikombelo swa hina swakuva hita kanerisana lokungata hiyisa eka mfumo wa nhlengelo, mfumo wutise vumbiwa lebyi akuri maninginingi yaku pfaleriwa ehandle ka vantima lokunga sungula hivo 1910. Seventy-three wa ti phesente ta vaaka tiko ati pfaleriwa ehandle eka ku hoxa xandla eka swixungeto swa mavun’wa lawa aya endleriwe ku byela misava hinkwayo leswaku xihlawuhlawu axiri eku cinciweni.

Xihlawuhlawu axi cinceki. Xifanele ku herisiwa loko xingase herisa tiko ra hina. Vumbiwa byebyo abyi endleriwe ku kurisa kufumiwa hi valungu xikan’we na ku pfuna ma Coloureds na makula, vatirhisani hi xivona xikan’we na ntshikelelo na kutsan’wiwa.

Translated by Ike Ngobeni

UDesmond Tutu

Un’wana wa swirhandzwa swa Afrika Dzonga, Desmond Tutu u tiveka swinene kuva a ri mulweri wa timfanelo ta vanhu hile tlhelo muwini wa 1984...more

Desmond Tutu Life at a Glance

Hiti 7 October 1931, Desmond Mpilo Tutu u tswariwile ari nwana wa Zachariah (mudyondzisi) na Aletta (mutirhi wale ndlwini) e Klerksdorp exif...more