Temothuo ya Dihlapi tša Meetse a Hlwekilego ka Afrika Borwa

Go rea dihlapi ka go fetelela le tšhilafatšo ya mawatle di fokoditše dithoo tša dihlapi tša tlhago ka mo go tšhošago ka Aforika Borwa. Sephetho ke gore ka moso bontšhi bja dinyakwa tša rena tša dihlapi di tla kopantšhwa ke kgwebo ya dipolasa tša temothuo ya dihlapi (temothuo ya tša meetse). Go ya ka Kgoro ya Temothuo, Kagodikgwa le Boruahlapi (DAFF), temothuo ya tša meetse ka Aforika Borwa (goba temotuo ya dihlapi) e arotšwe ka temothuo ya meetse a hlwekilego le temothuo ya dihlapi tša meetse a lewatle (meetse a lewatle).
Intasteri ya selegae ya temothuo ya tša meetseng e rulagantšwe ga botse ka mekgatlo ya motšweletši wa moemedi wa mekgatlo ye megolo ya AquacultureSA ya diphahlo.

Ditshedediša tša Temothuo ya tša Meeteseng ka Aforika Borwa

©Henk Stander

Palomoka ya dipolasa tše 189 di be di ngwadilwe ke DAFF ka 2015 ka bobedi ka lewatleng le meetseng a hlwekilego. Bontšhi bja dipolasa tša meetse a hlwekilego di šomiša ditshepedišo tša meetse leboo, matangwana a lefase goba ditselana tša go kitima tša go lema mehuta ya diphedi. Ka lefapheng la lewatle dimollase (mohlala, dikgetla, mumsele) di lemiwa mo diphaphamading goba meleng ye metelele, le abalone e lemiwa ka ditanka tša go ba le dipompo theknolotši ya lebopong.

Go Thoma Temothuo ya Tša Meesteng ka Aforika Borwa

Lefapha la thraot ka bogolo le eteletše pele tlhabollo ya temothuo ya dihlapi ka Aforika Borwa. Le ge e le gore thraot ka Aforika Borwa e tsebjagaditšwe ka mabaka a boruahlapi bja tša dipapadi ka bo1890, tšweletšo ya kgwebo e thomile fela ka bo1960. John L. Scott o agile moago wa mathomo wa bophaphaši ba throat bja go ya go ile ka Moeding wa Jonkershoek ka ntle ga Stellenbosch ka 1894. Moago wa leswika o sa ntše o eme lehono gomme ke segopotšo sa bosetšhaba.
Tšweletšo ya thraot ke ye e tsepamego, ya go oketšega go tšwa go e ka bago ditone tše 1 000 go ya go 1 500 ka ngwaga.
Temothuo ya tša meetseng ka Aforika Borwa e itemogetše kgolo ye e oketšega go tloga ka 2012. Palomoka ya tšweletšo ya ditone tše 3 927 e be e rekotilwe ka 2012, ditone tše 4 802 ka 2013 le ditone tše di nyakilego go ba tše 5 210 ka 2014. Palomoka ya tšweletšo ka 2015 e be e le ditone tše 5418, yeo e emelago koketšego ya 4% go tloga ka 2014.
Tshedimošo ya tša go romelwa ka ntle go tšwa DAFF e laetša gore intasteri ka Aforika Borwa e lalolwa ke mehuta ya diphedi tša ka lewatleng tša temothuo ya tša meetseng. Se gantšhi ke abalone (Haliotis midae) ye e išitšwego ka ntle go tšwa Profenseng ya Kapa Bodikela, yeo e emelago go feta 80% ya tšweletšo ya tša meetseng tša Afrika Borwa ka moka. Abalone le kob ya mantšebowa (Argyrosomus japonicas) go tšwa Kapa Bohlabela e dira 12.75% ya temothuo ya tša meetseng ye e romelwago ntle go tšwa ka Aforika Borwa.

Dipolase tša Temothuo ya Mehuta ya Diphedi tša Meetseng

Dihlapi tša meetse a hlwekilego e fokoditšwe kudu ke kabo ya meetse a a swanelago: sa bobedi boleng le bokana bjo bo nepagetšego. Mafelo a bohlokwa a tšweletšo a mehuta ya diphedi tša dihlapi ka Aforika Borwa di ka Kapa Bodikela, Kapa Bohlabela, Limpopo le KwaZulu-Natala.
Mehuta ya diphedi tša meetse a hwetšwago ga bjale ke setšo ka Aforika Borwa e akaretša thraot ya molalatladi, thraot ya bosootho, dikwena, hlapi ya sekgabišo, hlapi ya katse ya molomo o bogale ya Aforika, tilapia ya Mozambique le Nile, hlapi ya phepheng ya marron le mmêtli wa go tlwaelega. Mo go tše, thraot ya molalatladi, hlapi ya katse ya Aforika le tilapia ya Mozambique ke mehuta ya diphedi tše tharo ya godimo. Mekgwa ya go fapafapana ya tshepedišo ya temothuo, go tšwa go dihoko tša matamo ka matamong a magolo go ya go ditshepedišo tša ka gare tša leboo la boima bja godimo, di a šomišwa.

Go Nyakega Eng go ba Molemi wa Dihlapi o Mofša?

©Henk Stander

Temothuo ya tša meetseng ke bobedi tšhelete ya go thoma le bokgoni bjo bo tseneletšego, ka fao, go ka se be bohlale go beeletša ga nnyane gomme ka morago wa hwetša gore o na le tšhelete ya go themo ye e sa lekanago, tsebo le bokgoni bja go ba le poelo. Gape go bohlokwa go lemoga gore temothuo ya tša meetseng ke tiro ya bolemirui, yeo e akaretšago diphedinyana. Se se tla nyaka šedi ya molemirui 24/7. O na le semelo se se nyakegago go šoma diiri tša go swana le tše goba go hlokomela bašoma diiri tše?
Balemirui ba dihlapi, kudukudu basepediši ba boemo bjo bo nnyane, gape go lebelela yo mongwe le yo mongwe le se sengwe le se sengwe ka kgwebong ya bona, go tloga go mootledi o o sepetšago hlapi go tšwa le go kgoboketša furu, go ya go motekheniki wa pompo, setsebi sa maphelo a dihlapi, setsebi sa bašomi le molaodi wa matlotlo.
Bokgoni bja go aga sehlopha sa batho bao ba nago le bokgoni bjo fapafapanego bja go sepelelana, ke ye nngwe ya mehola ye megolo ya go oketša kgwebo ya temothuo ya tša meetseng. Gomme yo mongwe le yo mongwe o tla kgona go isa šedi ka tikologong ya bokgoni bja gagwe.

Ke eng Aquaponics?

©Marinda Louw

Aquaponics bjalo ka theknolotši ke tshepedišo yeo e le go tsela ye e tseneletšego ye e kopantšhago temothuo ya tša meetseng ya leboo le hydroponics. Ka hydroponics, dibjalo di gola ka go fepša meetse a a nonnego ka phepo. Kgopolo ka morago ga aquaponics ke gore dibjalo di šomiša metsee a ditšhila a dihlapi go tšwa tshepedišong ya temothuo ya tša meetseng bjalo ka phepo go gola ga dibjalo. Meetse a hlwekilego go tloga fao a bušetšwa dihlaping. Teknolotši ye e tla kgona bonolo go fetoga ka bogolo go lekana swanela balemirui ba ba nnyane, diprotšeke tša setšhaba le mokgatlo wa tša kgwebo.

Bokgoni ba Mmaraka wa Dhlapi tša Meetse a Hlwekilego?

Mmaraka wa ditšweletšwa tša temothuo ya tša meetseng e a oketšega lefase ka bophara. Batho ba thoma go lemoga batho le temogo ya tša maphelo, seo se ra gore tšhomišo ya dihlapi bjalo ka dijo e a oketšega lefaseng ka moka.
Aforika Borwa ka setšo ga se setšhaba sa go ja hlapi eupša bašomiši ba yona ba le temogo kudu ka mehutahuta ya ditšweletšwa tša temothuo ya tša meetse e ba gona ka mabenkeleng. Tilapia e ba ya go ratega kudu gammogo le sosetše ya katse ya hlapi le beka.
Tšweletšo ye e atlegilego go tšwa go temothuo ya tša meetseng e ka dira dihlapi le dijo tša ka lewatleng di be tša thekoi ye fase mo setšhabeng gomme e immole kgatelelo go tšwa methopong ya dihlapi ya tlhago.
Temothuo ya tša meetseng e ka kgatha tema ye bohlokwa go kgonthiša tšhireletšo ya dijo le dijo go ikemela. Se se ra gore go ba le dijo tše botse tša go lekanela gore di be maleba ka setšo gomme di tšweletšwe ka tsela ye e tšwelago pele.

Go Godišwa Bjang Temothuo ya Dihlapi tša Meetse a Hlwekilego ka Aforika Borwa?

Kgolo ya intasteri ya temothuo ya tša meetse ka Aforika Borwa e na le bokgoni bja go tsenya letsogo kudu ka tiragalong ya ekonomi, go fokotša bodiidi, maatlafatšo, mošomo le tšhomišo ya methopo ya ka lebopong le ya ka gare ga naga go hola ditšhaba tša tikologo.
Go godiša intasteri ya temothuo ya tša meetse ka Aforika Borwa e nyakwa tikologo ye e kgontšhago. Se se ra gore, molao, melawana, ditumelelano tša kgwebišano le mananeokgoparara go sepediša ditšweletšwa tša hlapi go tšwa balemiruing go ya mebarakeng. Molao o mo kaone, thušo ya mašeleng ya protšeke, thuto, tlhahlo le ditirelo tša katološo di tla thuša balemirui ba temothuo ya tša meetse go thoma ka mehuta ya diphedi ye lokilego ka tshepedišo ya go lemarua, go kaonafatša temothuo, go oketša poelo gomme e tla aga mebaraka ya meetse a temothuo ya metsee a hlwekilego ka Aforika Borwa.

Translated by Lawrence Ndou