Koma Magareng ga Banna le Basadi
Koma e sa ntše e diragatšwago magareng ga bobedi bja banna le basadi setšhaba sa Ndebele, bjalo ka tsela ya go tšwa go bonnyane go ya bogolo. Mafelelong a sekolo, bao ba bego ba le komeng ba dumelela go dira thobalano le go thoma ka tshepedišo ya go rerišana ka tša lenyalo.
Bohlokwa bja mošomo wa koma ke go kopantšha dihlopha mmogo le go ba aroganya go dihlopha tše dingwe. Banna bao ba yago komeng (abakhethua) ba kopantšhwa fela le banna bao ba ilego ba ya komeng. Ka nepo ya go netefatša bosepheri bja koma le bohlomphegi bja koma, abakhethua ba laelwa go se bontšha gobašemane bao ba sego ba ya komeng seo se hlagago nakong ya ya koma (umphadu).
Mo tshepedišong ya koma, banna le basadi ba tsebišwa ka tša setšo le diphiri tša sehlopha. Tsebo ye e fetišetšwa go tšwa lešika le lengwe go ya go le latelago, go netefatša gore tšhutišo ya tsebo e a swarwa le setšo se a maatlafatšwa.
Koma ya Banna
Seala se hlolega goba monna (wela ingoma) e dirilwe magareng ga ndzundza Ndebele mengwaga ye mene ye e ka bago ye nngwe le ye nngwe, le bašemane ba ka tlwaelo go na le mengwaga ye 18. Maina a bona a swanetše go ngwadišwa le go eta pele medirong kgoši (kgoši).
Ge se se dirwa le go e bea letšatši la go thoma dons wa bjang headband (isonyana), yeo e bontšha gore o e thoma go ya ka peakanyo. Ka nako ye, o dira mešomo ya go fapafapana go apara dibeke tše tharo. Pele bašemane ba tloga go bodulo bja kgoši, moo abakhethua go tšwa kgauswi le lapa fao ba hlakanago, yo monngwe le yo monngwe o fiwa isititirimba (loincloth, go tšwa go stertriem ya Seafrikanse), yeo e dirilwego ke bo rakgolo bja bona go tšwa go letlalo la phoofolo, gantši le tlhale, lepai la, ka ntle le taba ya gore koma gantši e dirwa ka nako ya tonya ya marega.
Mo bodulong bja bokgoši, baithuti ba koma ba phetha ditirelo, tša go laetš go tšwa go bonnyane. Ka morago ga se, ba tla tšewa ba išwa go sekhutlwaneng sa dikgomo kua bokgošing. Ka gare meso ba a tsošwa gomme ba išwa lefelong la kgauswi le noka. Ba phatlalatšwa go bapela le noka, gomme ba bolotšwa. Go tloga mo ba swanetše go putla noka (ukuwela) e be ba sepela le mahlo a go nyema ba felegetša ke baemedi ba go fapana ba koma, go ya ka metse ya bona.
Bašemane ba dula ka metseng ya bona, dikgwedi tše pedi, ba laetšwa ka ga dithutu tša sehlopha le maikarabelo a bona, metšhelo ya dithoto le ditokelo bjalo ka banna. Ka morago ga nako ya sephiri, dijo di a beakanywa kua magaeng a abakhethua, dimpho tšeo ba di hwetšago go tšwa go maloko a lapa, go keteka phihlelelo ya bonna, di a laetšwa.
Ge abakhethua tloga go umphadu, e tšhumiwa ka mapai ao a bego a šomišwa ke bašemanee diaparo tšeo ba bego ba di apara ka nako ya koma, bohlokwa ya go aloša ya bona ya mafelelo ya Kgaolo go maphelo a bona. Ka morago ga se, ba boela go bodulo bja bokgoši, ba phuthetšwe gabotse ka mapai a mafsa a bona, ka mahlo a bona a lebeletše fase go bontšha botho, go swana go swana ka mokgwa woo ba ilego komeng. Fase ga mapai bašemane ba mapono ka ntle ga isititirimba, yeo e laetšago bonna.
Bošegong bjoo ba robala mo sekhutlwaneng gomme mo mesong gwa baithut ka moka ba phatlalatšwa tsenye ka phareiti (ukupalala) e be ba amogela semmušo maina a mafsa go tšwa go Bolaodi. Ka morago ga se, maloko a sehlophathuto a boela dintlong tša bona e be go ba le meketeko. Legato le le latelago ka maphelong a bafsa le a bulwa ka ge tshepedišo ya go rerišana lenyalo e ukangwa, moo ba dumeletšwego go ipshina ka tša thobalano gannyane.
Koma ya Basadi
Koma ya basadi (iqhude goba ukuthombisa) ga e bohloko go swana le ya banna, ka ge go se na clitoridectomy goba diragalo tša mebele. Tshepedišo ye e thomago ka morago ga ge mosetsana a fihla nakong ya bogolo, ba thoma meso ka iri ya pele ga go tšwa ngwedi, basetsana ba apola ba šala ka mapono go laetša go bušetšwa mafulong a tlhago, ka go tlošs meriri ka moka mo mebeleng.
Mosetsana yo monngwe le yo monngwe o thuša ke mohlahli yoo a kgethilwego - basetsana ba ba bagolo bao ba hlomilwego. Ge basetsana ba lokile, letšatši ka moka le dirišwa go opela le go binela didirišwa tša go swana le moropa, fao modumo wa twanging o tšweletšwago. Bošego, basetsana ba kopana mo mollong, ba apara mapai a bona ao ba a filwego mo komeng, mola bahlahli ba setše ka mapono.
Ba opela dikoša pele ba tsena go dithutong tša tlhorišo kgahlanong le banna le go rogana, kgopolo ya bonna le ditho tša thobalano, le basadi bao ba sego ba ya komeng. Tiro ye ya ga tlhorišo e diragala bošego ka moka. Ka letšatši le latelago mo mesong, basetsana le ditlhahli tša bona ba ya nokeng, moo ba yoo hlapago ka mokgwa wa setša, ka morago ga moo ba boela metseng ya bona. O go tloga fao ba ya ka phapošing ye kgethegilego ga bo bona.
Mo matšatšing a pele nako ya siphiri e be e le dikgwedi tše tharo, eupša lehono, ka lebaka la dinyakwa tša dikolo le mošomo, e fokoditšwe go kgwedi ye nngwe fela. Mo nakong ye, mosetsana o hwetša taelo go tšwa go mohlahli wa gagwe. Gape o etela ke bokoko bja gae, bao ba mo laetšago ka tša ditlwaedi, gammogo le mešomo le maikarabelo.
Bohlokoa bja koma, ke go ithutu ka ga mešomo le ditiro tša ka gae Nakong ya sephiri, mosetsana ga a dumelelwa go bolela goba go bona le banna, gomme o swanetše dira mešomo yeo a ithutilego yona ka nako ya koma bošegp goba ka diiri tša ka pela tša mesong. Mafelelong a nako ya sephiri, mosetsana o išwa nokeng go hlapišwa la mafelelo. Lepai la gagwe le diaparo tša gagwe tša koma di a fišwa, go laetš ‘lehu la bosetsana’.
O fiwa isiphephetu feresekote ya dipheta, bjalo ka seka sa gagwe sa go tšwa go bosetsana go tsena go bosadi. Bjalo ka koma ya banna, go fetola maemo go ketekwa tlhatlamo ya dijo le setšhaba sa basetsana bao ba ilego komeng. Ye ke nako ya lethabo, yeo e thomišitšwego, basadi ba kgona go ipontša go banna gomme ba kgone go bona banna ba lenyalo.
Translated by Lebogang Sewela
Histori ya Setebele e akaretša bogareng bja ngwagakgolo wa 19 ge sehlopha sa Kekana sa morafe wa Ndebele se arolwa go...