Ngoma ya Vaxinuna na Vaxisati
INgoma yaha endliwa exikarhi ka vanhwana na majahaeka rixaka ra maNdebele, leswi swi endlaka leswaku kukula u suka eka vun’wana kuya eka vutswatsi swinga swa xiyimo. Loko kuhetisiwa ntirho lowu, lava vuyaka engomeni vapfumeleriwa kuti nghenisa eka timhaka ta masangu kutani vasungula eka maendlelo yo veka tihlo eka munhu loyi valavaka kun’wi teka kumbe kutekiwa kutani swihetelela hi vukati.
Ntirho wa nkoka swinene eka ngoma ya vaxisati na vaxinuna ikuva va hlanganisiwa kun’we tani hi ntlawa, xikan’we naku vahambanyisa na mintlawa ya malembe yan’wana. Swigwamatshuku (abakhethua) swi nyanyuriwa hikuva swiya hlangana na van’wana vavanuna lava navona se vanga yimbisiwa eka ngoma yotani.
Hiku kota kutiyisisa leswaku leswi swihlawulekile nakuva swiri swa xiyimo kuya engomeni, swigwamatshuku (abakhethua) swa byeriwa leswaku swinga pfuki vavurile leswi humelelaka engomeni eka vafana lava vanga yangiki e ngomeni (umphadu).
Eka ntirho hinkwawo wa ngoma, majaha na vanhwana vadyondzisiwa swilo swa ndzhavuko xikan’we na leswi kutshembiwaka swona hi mintlawa yofana na vona. Vutivi lebyi byi hundziseriwa kusuka eka rixaka kuya eka rin’wana rixaka ra swigwamatshuku, hiku tiyisisa leswaku kuhundzisiwa ka vutivi lebyi switshama swirikona xikan’we na vun’we lebyi tiyisisiwaka eka ntlawa.
Ngoma ya Majaha
Ngoma ya vaxinuna (wela or ingoma) yi endliwa exikarhi ka rixaka ra Ndzundza ra maNdebele kwalomu e ndzhaku ka mune wa malembe yan’wana, naswona majaha yava yari eka malembe yale xikarhi ka 15 kuya eka18 wa malembe hi vukhale. Mavito ya vona yafanele ku tsarisiwa eka hosinkulu (king). Loko leswi swiendliwile naswona hosi se yiveke siku, majaha ya ambala byasi byokarhi enhlokweni (isonyana), leswikombaka leswaku u yimele kuya engomeni.
Hinkarhi lowu,u endla mintirho yohambana hambana ya xintu kuringana mavhiki yanharhu. Loko vangase suka e mutini wa hosi, laha majaha lawa (abakhethua) kusuka eka mimiti yale kusuhi, jaha rin’wana na rin’wana rinyikiwa xofinengela lexi vange i isititirimba (loincloth, hi Afrikaans i stertriem), lexinga endleriwa wona hi vakokwa wa vona kusuka eka dzovo ra xiharhi, xikan’we na xinkumbani xo hlakala, hambi leswi ngoma yihumelelaka hi tinhwetita xixika.
Emutini wa hosi, majaha lawa ya endla mintirho ya xintu, laha va lelaka vujaha bya vpona hikuva vaya vuya vari vavanuna. Endzhaku ka leswi, vatekiwa vayisiwa exivaleni xa tihomu ta hosi vaya etlela kona. Hi matakuxa, vapfuxiwa kutani vatekiwa kuya eka ndzhawu yohlawuleka ya xihundla eku suhi na nambu. Vahangalasiwa etibuweni ta nambu, kutani va yimbisiwa.
Kusuka kwalano vatsemakanyisiwa nambu (ukuwela) kutani va famba vakorhamise tinhloko ehansi ka vulawuri kuya eka tindzhawu tohambana hambana ta laha ku yimberiwaka kona, kuya hi muganga lowu va humaka eka wona. Swigwamatshuku swita tshama eka tindzhawu leti, endzeni swinene ka nhova, ku ringana tinhweti timbirhi, vakarhi va dyondzisiwa milawu ya ntlawa walowo xikan’we naku endla endla vutihlamuleri bya vona, mintirho xikan’we na timfanelo ta vona tani hi vavanuna.
Endzhaku ka kuva vavekiwe exihundleni, kululamisiwa mintirho yaku tlangela kuvuya ka vona tani hi swigwamatshuku (abakhethua) e makaya ya vona, kutani vanyikiwa tinyiko kusuka eka vandyangu, kutlangela kuva vafikelerile vununa bya vona, leswi kombisiwaka.
Loko swigwamatshuku (abakhethua) swisuka eka madlala (umphadu), wa hisiwa xikan’we na swiambalo na minkumba leyi vanga famba na yona hinkarhi wa ngoma, leswi kombaka ku hela ka kuyimbisiwa ka vona kutani vaya sungula xiphemu xintshwa xa vutomi bya vona. Loko ku hele leswi, vata tlhelela emutini wa hosi loko dyambu ripela, vaphutseriwe hi minkumba yintshwa, matihlo yavona ya langute e hansi leswi kombaka vumunhu bya vona, leswifanaka na loko vahaya e ngomeni.
Vava vanga ambalanga nchumu endzeni ka minkumba ehandle ka isititirimba, lexi kombaka vununa bya vona. Vusiku byebyo va etlela laha kunga pfariwa kutani hi matakuxa ya siku leri landzelaka swigwamatshuku hinkwaswo swa huma swivoniwa hi tiko hinkwaro (ukupalala) kutani vakuma ximfumo mavito ya vungoma kusuka eka hosi.
Endzhaku ka sweswo, swirho swa ntlawa switlhelela emakaya ya swona kutani kuva na kutlangela lokukulu. Goza leri landzelaka eka vutomi bya vavanuna lava ikuva ku pfuleka tindlela ta kuva valanguta munhu loyi vatsakelaka ku tekana na yena kutani ku ringetiw avukati, laha va pfumeleriwaka ku tinghenisa eka timhaka ta masangu letingana swipimelo.
Vukhomba by Vanhwana
Vukhomba bya vavasati (iqhude or ukuthombisa) a byi vavi kufana na ngoma ya majaha, tani hi leswi vanga tsemiweki helo kumbe ku hungutiwa swirho swokarhi. Ntirho wa vukhomba wu sungula loko nhwenyani a sungula loko a sungula ku mila misisi eka swirho swa xihundla. Leswi swisungula loko ku hume nweti wohelela, laha vanhwana va hluvurisiwaka swiambalo hinkwaswo kutani vatlheriseriwa eka ntumbuluko wa vona, hikuva va keriwa misisi leyi vangana yona emirini.
Ntombi yin’wana na yin’wana yi pfuniwa hi munhu loyi angina ntokoto — laha kuvaka kuri vanhwenyani lavakulu kumbe vavasati lavanga khomba eka nkarhi lowu hundzeke. Loko vahnwenyani valulamisiwile, dyambu hinkwaro vava varikarhi va yimbelela xikan’we naku cina kutani ku chayiwa xigubu lexi humesaka mpfumawulo wokarhi. Namadyambu, vanhwenyani va hlengeletana laha ku orhiwaka ndzilo, vafinengele nkumba lowu vavaka vanyikiwe wona leswaku vata khomba, loko vadzabi vavona vavaka vanga ambalanga nchumu.
Va yimbelela tinsimu loko vangase sungula ku vulavula hiku hlundzuka eka ku xanisiwa xikan’we naku rhukete vavanuna, kutiyela ka timayisele xikan’we na swirho swa xinuna swa xihundla, xikan’we na vavasati lavanga khombangiki.
Migingiriko leyi yiteka vusiku hinkwabyo. Eka siku leri landzelaka wahari mixo, swikhombani na vadzaberi vavona vaya e nambyeni, laha xikhombani xifikaka xihlambisiwa hi murhi, endzhaku ka sweswo vatlhelela ekaya. Hi siku leri landzelaka ka tlangeriwa kutani xikhombani xitlhela xihlambisiwa nakambe. Kutani xikhombani xiyisiwa eka ndzhawu leyi xitshamaka xiri xoxe eka yindlu leyi xinga lulamiseriwa yona ekaya ka xona.
Eka minkarhi yak hale kuva xikhombani xitshama xiri xoxe aswiteka tinhweti tinharhu, kambe namuntlha, kuya hileswi kungana swilaveko swa xikolo na mintirho, swi hungutiwe kuva swiva nhweti yin’we ntsena. Eka nhweti leyi, swikhombani swikuma swiletelo kusuka eka mudzabi wa swona. Xikhombani xitlhela xi vhakeriwa hiva kokwani va xisati kwala mutini, lava van’wi dyondzisaka milawu xikan’we na maendlelo, kukatsa na mintirho na leswi afaneleke ku swiendla.
Xikongomelo nkulu xa vukhomba, hambiswiritano, iku dyondzisa xikhombani mintirho xikan’we na maendlelo yo aka muti. Hinkarhi lowu xivaka xiri xoxe, axi pfmeleriwanga ku vulavula kumbe ku vonana na majaha, hikwalaho xi endlaka mintirho yale kaya leyi xidyondzisiwaka yona hinkarhi wa vukhomba navusiku kume loko dyambu riya ekuxeni. Emakumu ya ku vekiwa ka xikhombani xiri xoxe, xitlhela xitekiwa xiyisiwa e nambyeni nakambe leswaku xiya hlambisiwa rohetelela.
Nkumba wa vukhomba xikan’we na swimbalo swa hisiwa, leswi kombaka kuhela ka vunhwana. U nyikiwa isiphephetu, nceka lowungana vuhlalo, tani hi xikombiso xakusuka ka yena eka vunhwana kuya eka vusati. Tani hileswi nale ka ngoma ya majaha swi endlisiwaka xiswona ku cinca ka xiyimo swa tlangeriwa hi tiko eka makaya ya vanhwenyani lavanga ya evukhombeni.
Lowu inkarhi wantsako, laha lava vahaku khombaka vakotaka ku kombisa ntsakelo naku koka rinoko ra lava vangavaka vavanuna vavona eku heteleleni.
Translated by Ike Ngobeni
Matimu ya maNdebele ya katsa nale xikarhi ka 19th century loko xiphemu xa Kekana xa rixaka ra maNdebele xitava xi avanile kuva swintlawani l...