Go šoma matutu go tloga ka go gameng mohuta o tee ka gae go ya dikhamphaning tša boditšhabatšhaba tša go rekišetša ntle lefaseng ka bophara matutu a tswakanywego. Ditšweletšwa tše tša matutu di tšweleditšwego ka mafelong a matutu a sethegeniki sa godimo a go šoma matutu, a šomilwe le go phuthelwa ka go rarana.
Matutu a ka rekišwa bjalo ka matutu a seenywa se se tee (mohlala, matutu a namune) goba a ka tswakanywa le matutu a mangwe go maatlafatša botshe, beakanya esiti, mmala goba tatso le go oketša phepo ya mehutahuta ya ditšweletšwa.
Ditšweletšwa tša tutafaditšwego di tlhophilwe go ya ka bontšhi bja matutu a dienywa a kgonthe a nago le yona.
Tlhopho ya Matutu a Dienywa
Go ya ka ditlhopho tša matutu a dienywa, go ya ka Mokgatlho wa Matutu a Dienywa wa Aforika Borwa (SAFJA), ke tše di latelago:
‘Matutu a dienywa tše foreše’ a na le 100% ya matutu a ditlaleletšo di sa dumelelwago. A swanetše go rekišwa ka gare ga diiri tše pedi tša go ntšha.
‘Matutu a dienywa a sa botshefatšwago’ ke matutu a 100% le ditlaleletšo tša go dumelelwa.
‘Manopi a dienywa’ a swanetše go ba le dipersente tša bonnyane tša matutu a dienywa, bontšhi bo fapana go ya ka dienywa.
Go fa mohlala, bonnyane bja 50% bja matutu bo a nyakega peinapole, naartjie le apole. Bonyane bja 35 - 40% bja matutu a nyakega go apolekose (35%), perekisi le pere (40%), mola koronatela, kwaba, panana thokolo ya boso, phopho, litšhi le manepe a seenywa sa manko se nyaka e sego ka fase bonyane ba 20% go tlhophiwa bjalo. Matutu a swiri le kalaka a swanetše go kopana go ba bonyane 12.5% ya motswako go hlophiwa bjalo ka ‘manepe a dienywa’.
‘Seenywa sa sekwatšhe’ se swanetše go ba le bonyane bja 24% ya matutu a sebopego se sa timolwago le 6% (bonyane) ka sebopego sa go timolwa mola ‘seno sa dienywa’ se swanetše go ba le bonnyane bja 6% ya matutu.
Seno sa tatso ya ‘seenywa’ gantšhi se na le ka fase ga 6% ya matutu a dienywa.
Mehuta ya Matutu
Matutu a tumilego le a tsebegago kudu go swana le namune, terebe, dipeinapole, apole, ditamati le ditswaki di hlomilwego gabotse, eupša matutu a molatšatšing (mohlala, meetse a khokhonate, açaí le thokolo ya goji), matutu a morogo (mohlala, phara le bjang bja korong) le metswako ya matutu di gola ka go ratega.
Ditšweletšwa tše dingwe tšeo di šomišetšwago mabaka a kalafo - mehlala e akaretša matutu a Sekgopha sa ferox le matutu a kalaka a kaffir.
Matutu a ka tlhophiwa go ntšha tša go tiia le poelo e ya tlošwa, setšweletšwa sa mafelelo, eupša bašomiši ba bantšhi ba phafogilego ka tša maphelo ba ka kgetha matutu a bomaru ka tlhale ya tlhago. Matutu a molaleng a tumilego a apole, terebe le matutu a thokolo a go swana le kranperi.
Matutu a ka tsentšhwa khabone go oketša modumo wa go biloga goba go šomišwa bjalo ka setswaki ka disoseng, metswakong, le go oketša, dikinelo tša dinoko le dino tša go hlakantšhwa go oketša tatso le boesiti (mohlala, kalaka le matutu a swiri).
Matutu a gamotšwego ka go tonya ke matutu a sebopego sa bophelo bjo bo botse. Mo nakong ya tshepedišo ye, matutu a ntšhiwa ka go gamolwa ka haedroliki. Ka go fapana, ge gamolo ya go aroganya e šomišitšwe, magare le go ritila setšweletšwa, go iša kgodišong ya themperetšha le go bea pepeneng seenywa oksitšeneng ya go feta. Oksitšene e iša oksiteišeneng yeo dibithamini-B le bithamini ya C e amegago kudu.
Matutu a gamotšwego ka go tonya a lota dibithamini le diminerale tša dienywa le merogo go feta gomme gantšhi gantšhi ga e na di dira botshe bja maitirelo goba diloti tšeo di šomišago mabotlelo goba matutu a phuthetšwego pele ga nako.
Metswako ya Matutu
Ga se dienywa ka moka tšeo di loketšego matutu a dienywa a ka mehla gomme a ka fetoga go ba a matutu a makoto a sekilego. Ye sekilego go tšwa dienyweng tša go swana le pere, panana, diapolekose le dimenko di hloka go timolwa ka meetse goba matutu a mangwe go e fa go newa ka go swana. Manepe a a makoto a dienywa gantšhi a šomišwa ka tša boleta, metswako, mabebetšididi le ditšweletšwa tše dingwe tša theko ye okeditšwego.
Matutu a mangwe a swanetše kudu go šomišwa ka metswakong ka lebaka la tatso, phopholego goba go galaka – dipete, segwere le Sekgopha sa ferox di tla kgopolong.
Matutu a mangwe a tlaleletšwa metswakong go oketša tatso, boesiti, mmala, tatso go ya setšweletšweng sa go tswakanywa sa mafelelo. Mola go tlaleletša matutu a mangwe gape go ka ba le seabe sa go lota; matutu pete (10 - 20%) a ka fokotša matutu a apole go ba botsothwa.
Translated by Lawrence Ndou