Ituthuko Emphakathini wamaPedi

© Dr Peter Magubane

Incenye Eqakathekileko Yenarha yamaPedi

Ngemva kokuhlulwa maBrithani, amaPedi afuduselwa eendaweni ezibekelwe wona. Hlangana kwezinye eziqakatheke khulu iindawo zamaPedi, se-Sekhukhuneland. Yona nezinye iindawo eziseduze kwayo, i-Sekhukhuneland yahlanganiswa ne-Lebowa ngeminyaka yabo-1960, ekhabe ibekwe njengesabelo sabeSotho bepumalanga. Ukungezeleleka kwesitjhaba kanye nokubekwa kwaso esigabeni esiphasi kwenza bona kube budisi khulu kobana baphile ngokulima kukodwa.

 Amadoda akateleleka kobana atjhiye imizabo bayokusebenzela imirholo. Kodwana basazibophelele ekuhlawuleni amasimu, ebakwenza lokha nabathathe amalanga, nanyana nabaqatjhe indoda ezobahlawulela. Iphethini le, yenzela kobana amadoda wamaPedi angaqedi iskhathi eside asebenza emaplasini aseduze, kuthi lada barhone ukuthola imisebenzi emamayini, nanyana ematenini, nanyana emabubulweni. Ukutlhogonyelwa kanye nokwenziwa kwayo yoke imisebenzi yezolimo sele kudluliselwe ebafazini babo. 

Nanyana amakhuwa abalawula ngebanga lokobana basebenza wona, begodu abapha imirholo, amadoda wamaPedi khange avume kobana zomnotho wendawabo ziphazanyiswe ezifana nokufuya kanye nezelimo. Imindeni yawo sele iragele phambili ngokulima kanye nokufuya iinkomo, abangakwenzeli ukuzondla kwaphela kodwana, bakwenzela ukutjengisa ukuzinikeza kwabo esistimini yezehlalakuhle yemakhaya ukwenzela bona nabathatha umhlalaphasi babe banento zabo.

Mvanje, abafazi nabo sele bathome ukuzisebenzela. Abanye basebenza nabangakarhabi ukwenda, isikhatjhana esincani emaplasini. Abanye, ukuhlukana namadodabo nanyana kobana bangendi, kwenze bona sukela ngeminyaka yabo-1960 basebenze emakhitjhini emadorobheni esifundeni seRhawudeni.

Ubukhosi

Ngaphandle kokuhlulwa majoni ngeminyaka yabo-19th century, amaPedi sele aragele phambili ukubamba ukuthathela ubukhosi babo phezulu. Khulukhulu, lapha isihlalo sekosi eqakathekileko u-Mohlaletse ahlala khona endaweni yeSekhukhuneland, amaPedi alinge kobana azakhele ubukhosi.

Imizamo yabo le yaba budisi khulu ngeminyaka yabo-1950, lokha urhulumende wegandelelo alinga ukusebenzisa ikosi yendawo ukwenza izinto zayo. Ukungangabala kwamaPedi angafuni ukulalela urhulumende weBantu ngeminyaka yabo-1958, kwarholela ekutheni kubuyiselwe u-Morwamobe, emva enarheni yakhabo, ekhabe asizukulwani sakaSekhukhune begodu ayindlalifa emfuduki owadlala indima ekuletheni imikhumbulu yezepolotiki kanye nendlela zehlangano hlangana kwedorobheni kanye nemaplasini begodu amagatja ambalwa wehlangano ye-ANC atlanywa ngeskhatheso.

Nanyana amaPedi ambalwa sele ahlezi safuthi emadorobheni weRhawudeni, amanengi aragela phambili ngokuhlonipha isibopho se-Bopedi (ekuyindawo yama-Pedi) emakhaya. Iinkosi kanye nabanye abahlali sele babone umonakalo olethwe ngurhulumende wegandelelo eLebowa esele iwela ngaphasi kwesifunda se-Northern Province eSewula Africa.

Translated by Busisiwe Prudance Skhosana