Nhluvuko wa Rixaka ra va Pedi

© Dr Peter Magubane

Kaya Nkulu ra va Pedi

Loko vangase hluriwa hima British, va Pedi va susiwile kuya eka tindzhawu leti hlayisiweke ximfumo. Ekusunguleni akuri eka kaya nkulu ra va Pedi, Sekhukhuneland. Xikan’we na xiphemu xa misava lexi axi hlanganile nakona, Sekhukhuneland yi tekiwe se yiwela e Lebowa hiva1960s, leyi ayi vekeriwe kuva ntsindza wa vanhu va Northern Sotho. Ku tlakuka ka ntalo wa vanhu xikan’we na ku enhla ka xiyimo xa misiva eka tindzhawu leti hlayisiweke swiendle leswaku switika swinene ku hanya hiku rima ntsena.

Vavanuna va boheke kusuka emakaya kutani vaya lava mintirho leswaku vata hola. Kambe kahari na kutiyimisela lokukulu eka ku hlayisa masimu, laha kurima swi endliwaka hi minkarhi yaku wisa kumbe kutirhisiwa varimi lavangana ntokoto. Maendlelo yantolovelo ya vavanuna vava Pedi yaku teka nkarhi wuntsongo varikarhi vatirha e mapurasini yale kusuhi, kutani endzhaku ka nkarhi vaya kuma mintirho etimayinin kumbe vaya tirha emitini ya vanhu, xikan’we naku nghena eka swa vumaki.

Vulawuri na maendlelo ya mintirho hinkwayo ya vurimi aswi vekiwe emavokweni ya vavasati va vavanuna lava. Hambi leswi ava hlangana na ku lawuriwa kukulu loku aku nghenelela eka vutomi bya vatirhi lava va holaka muholo, vavanuna vava Pediva alerile kuringeta ku ngheneleriwa ka ikhonomi ya makaya ya vona – timhaka ta kufuwa tihomu xikan’we na vurimi.

Mindyangu yiye emahlweni yi rima masimu naku fuwa tihomu, kungari leswi aswi hlayisa ngopfu miti ya vona kambe kuri ndlela ya kutiyimisela lokukulu eka ku veka vutomi byale makaya leswaku kutava na nhlayiseko wa swakudya loko kufika nkarhi waku wisa. Masiku lawa, vavasati vasungule kutirha leswaku vatakuma muholo navona. Van’wana vatirha loko vangase tekiwa, kuringana nkarhi vokoma e mapurasini. Van’wana, vaheleriwa hi vukati kumbe vatshama evukatini, kusukela eka malembe yava 1960s avari ekutirheni emitini ya vanhu e madorobeni yale Gauteng.

Vuhosi

Ehandle ka kuhluriwa ka vona e nyimpini hiva 19th century, va Pedi vayile emahlweni hi vuhosi byavona hiku tinyungubyisa. Ngopfu ngopfu e Sekhukhuneland, laha akuri na khale ka xitulu xa hosinkulu Mohlaletse, va Pedi va hoxe xandla swinene eka kupfuxelela vuhosi lebyi.

Ntshikelelo lowu wunyanye kutika hi malembe yava 1950s, loko mfumo wa xihlawuhlawu wusungule ku tirhisa tihosi kunghenelela eka mafumelo yavona ya xikhale. Ku ala ka va Pedi eka vulawuri bya Bantu hiva 1958 ku nyangatseka ka Sekhukhune swi endle leswaku Morwamobe a fambisiwa, ntukulu wa Sekhukhune xikan’we na vahlampfa va hoxe xandla swinene eka ku tisa miehleketo ya tipolotiki xikan’we na tindlela ta minhlangano exikarhi ka madoroba xikan’we na tiko, naswona marhavi yohlaya ya vandla ra ANC ya simekiwe himinkarhi leyi.

Hambi leswi nhlayo ya va Pedi yinga tshamela makumu e madorobeni ya Gauteng, votala vaya emahlweni valandzelela kutiyimisela ka Bopedi (ndzhawu ya va Pedi) nale kusuhi. Tihosi na vaaki vavone ku hahluriwa ka mfumo wa xihlawuhlawu wa Lebowa kutani wukatsiwa eka mfumo lowuntshwa wa Northern Province ya Afrika Dzonga leyintshwa.

Translated by Ike Ngobeni