Xana i Yini Bangala?

© Forest and Kim Starr
The spider plant is an upright growing 'weed' of which the flowers and growth tips are eaten like a green leafy vegetable.
Ritiveka ku antswa tani hi cat’s whiskers kunbe African cabbage, matluka ya ximilani lexi, swirhabyani swo olova na mabilomu swa swekiwa swi dyiwa naswona switekiwa tani hi matsavu yotala ya xi Afrika lawa ya tivekaka tani hi - morogo kumbe imifino e Afrika Dzonga. Yi vikiwa kuva yi fuwile hi timinerali, vitamini nati amino acid naswona yitirhisiwa ngopfu e makaya ya laha tikweni ra Afrika Dzonga. Spider plant (Cleome gynandra) yitlhela yitiveka tani hi oorpeultjie (Afrikaans), lerotho (Sepedi na Sesotho), murudi (Tshivenda), rirudzu, bangala (Xitsonga) and Ulude (isiNdebele) naswona wuvikiwa kuva wu tumbuluke e tropical Africa na Southeast-Asia.
Cleome gynandra yi tirhisiwa ngopfu tani hi matsavu ya matluka kumbe muroho kambe xaka ra wona ra Cleome monophylla na Cleome hirta (ximilani xa ndhuma xale nghadeni) nawona wa tirhisiwa minkarhi yin’wana.
Spider plant xikumeka ngopfu e tikweni ra Namibia kuya nale Limpopo naswona xitekiwa tani hi nhova ‘weed’. Hambi leswi yinga rimiweki ngopfu, yitala ku kumeka eka misava yohambana hambana tani hile ndzhaku ka tindlu e makaya. Hi xitalo yitirhisiwa tani hi ximilani xo engetelela naswona ya xavisiwa na hi vaxavisi vale xitarateni.
Spider plant i mitsembyani, lexi milaka lembe na lembe xiya e henhla xikula kufikela eka 0,5 m na 1,5 m hiku leha. Xina tshindi leringana voya ritlhela ridamarhela, matluka, timintsu to leha, mabilomu yo hlaya (ya xibumbeko xa puma hikwalaho ka vito leri - ‘spider plant’) laha yingana mabilomu yo leha yanga na swipetlu swobasa. Xina swirhabyani ximilani lexi leswitiyelaka loko xiya xikula. Kudyiwa ngopfu matluka ya xona.
Vulavisisi e India byikomba leswaku ximilani xa spider plant vuswikoti bya kuhorisa ku pfimba, xipfuneta eka mavabyi ya cancer xikan’we naya diabetis. Xitlhela xitekeriwa enhlokweni tani hi nsirhelelo, laha xi sirhelelaka eka ti aphids, thrips nati diamondback moth, leswi hlaselaka ngopfu ti khavichi.

Ndlela yo Byala Spider Plant

Spider plant yibyariwa kusuka eka mbewu naswona xuhanya eka mahiselo yale xikarhi ka 18 ℃ na 25 ℃. Axi tsakeli misava ya vumba ngopfu, maxelo yotitimela na ndzhuti. Mbewu yi fanele ku hlanganisiwa eka nhlayo ya 1:10 na misava yo oma kutani yibyariwa eka ndzhawu leyinga entangiki ngopfu eka mintila leyinga 30 cm - 50 cm hiku hambana. Swimilani swifanele ku byariwa eka xipesi xa 15 cm hiku hambana. Hambi leswi xikotaka ku kondzelela dyandza, xikula kahle swinene loko xitshama xirikarhi xi cheletiwa- kuringana ka nharhu hi vhiki eka misava ya sandi kambe kan’we eka misava ya vumba. Ku pfumaleka ka mati swiendla leswaku matluka yanga kuli kahle.
Ximilani xa spider plant xihanya kahle swinene eka misava leyinga nona, yitswongaka kahle mati naswona ku chela nitrogen swinga engetelela mbuyelo. Hambi swiritano, ku cheriwa ka nitrogen yotala swinga endla leswaku tshindi rikula ngopfu leswihungutaka kukula ka ximilani. Loko ku cheriwa nayoro ya matoto ya tihuku kumbe vulongo bya nguluve, tirhisa bakiti ra 10-liter eka ndzhawu ya kwalomu ka 20 cm hiku anama na kwalomu ka 15 m hiku leha. Tirhisa nhlayo leyi fanaka ya manyoro ya vulongo bya homu eka ndzhawu ya 5 m. Katsa misava na manyoro hi minkarhi hinkwayo, u chela mati kutani u yima 14 wa masiku loko unga se sungula ku byala.
Spider plant xi tsandzeka swinene eka ku phikizana na nhova xikan’we na switsotswana swofana na tihumba, nematodes na switsotswana swin’wana, kambe nala lonkulu i swifufunhunu nati hurricane bugs, leti tivekaka ku antswa tani hi Bagrada kumbe painted bugs. Byala garlic, nyala kumbe parsley kusuhi na swimilani swa spider plant kuhunguta nhlaselo.
Hlohletela valala vantumbuluko: matandza ya swifufunhunu swa ti Bagrada ya dyiwa hiti wasps. Nkatsakanyo wa chilli (viriviri), xisibi, garlic na paraffin wukumeke wuri wona lowu tirhaka kahle kusivela swifufunhunu swa ti Bagrada tani hileswi swipfunaka ku hlantswa vana vakona vasuka.
Spider plant yi hangalasiwa hi switsotswana leswi hahaka na vusokoti. Kutshoveriwa ka matluka swisungula kwalomu ka 4 kuya eka 6 wa matluka endzhaku kaloko ximilani ximirile naswona ntshovelo lowu wuvakona hi ximumu loko kusungula kuna timpfula kuya fikela hi ximun’wana. MAtluka yanga tshoveriwa loko ximilani xiri kwalomu ka 15 cm hiku leha. Matluka ya dyiwa yaha tsakama, kambe yinga swekiwa kutani yiphameriwa tani hi miroho.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni