Zwa u Bvisela Khagala ha K2 - Mapungubwe

Zwa u Rengisa zwa Hayani na zwa Mashangoḓavha

©Roger de la Harpe

Mbalo ya zwithu i sumbedza uri, lwa minwaha, vhathu vha K2 vho mbo ḓi ya kha vhupo vha thoma u dzhenelela kha zwa u rengisa. Sa tsumbo, zwithu zwo no swika 100 zwa zwishumiswa zwo wanala K2, ubva kha zwithu zwo fhelelaho uya na kha mabengele a zwanḓani. Zwishumiswa zwo ralo zwi dzulela u ṱanganiswa na vhathu vha vhanna na ṱhuthuwedzo zwinwe zwa zwishumiswa zwo vha zwo itelwa vhathu vha tsini.
Vhunzhi ha zwishumiswa, naho zwo ralo zwo vha zwo itelwa u rengisela vhathu vha a mashangoḓavha, sa musi hu tsumbo ya lufhanga lwa ivory dzine hu humbulelwa uri dzo itela vha makethe wa Arabian. U bviselwa khagala ha K2 zwo bvisa dzi ngilasi dzo no swika zwigidi dze dza tou ḓiswa na malungu zwi tshi bva Egypt na India. Malungu haya a ndeme khulwane, a wanala nga mivhala yo fhambananaho ubva kha ṱaḓa uya kha mudala, o vha atshi fhiwa musi hu tshi khou badeliwa ivory nga vharengisi vha Arab vha East Coast.
Malungu haya ho swika hea ḓala zwa ita uri vhathu vha K2 vha thoma u a nokisa uri vha kone u ita mahulwane, malungu conglomerate, ane avhidziwa upfi ‘garden rollers’. Hezwi zwo itwa nga u fhisa malungu u swika atshi vha molten, ha kona u shelwa vumba. Hu humbulelwa uri hezwi zwo itwa hu tshi khou itelwa uri malungu a kone uvha a ndeme nahone zwa vha zwithu zwo no kona u itea zwi tshi khou itelwa u rengisa.
Dzinwe dza hedzi dzi Garden Rollers dzo no rembuluwa uvha kha nḓila ya u savha na vhushaka na fhethu zwine zwa swika 300k yo ṱuwaho. Ndi yone tsumbo ya mathomoni ya mishumo ya ngilasi kha ḽa Afrika Tshipembe.

Malungu na Mabengele

©David Fleminger

U tshi nga engedza kha malungu, K2 yo ḓo vha na malungu a copper, manzhi vhukuma, ho ṱangana na u shumiswa ha copper (copper slag, broken crucibles na blowpipes).
Nga zwa mupo, copper i ṱanganiswa na vhafumakadzi, na zwine zwa ḓodziwa kha copper inga vha yo vha na tshipiḓa tshine yo tshi tamba kha kha zwa u losha vhadzimu zwa vhafumakadzi. Iron nga hafha vho i ṱanganiswa na vhanna, na ṱhodzi nnzhi dza mapfumo na zwinwe zwishumiswa zwo wanala kha hono ho vhupo.
Zwine zwa takadza, vhupo vhune havha tsini na K2 ahuna iron na copper (hune havha tsini ho no wanala copper ndi Mussina), hune havha 90k nga vhukule, hezwi zwi amba uri vhathu vha K2 vho vha vha tshi khou rengiselana na dzinwe tshaka hu tshi khu sedziwa vhane vha vha na maanḓa kha hezwi zwishumiswa.
Zwavhudi vhudi, vhathu vha K2 vho vha vha tshi khou bveledza nḓila yavho ya u kona u rengisa lupfumo.
Hu dovha havha na vhuṱanzi zwa uri vhathu vha Zhizo vha u tou thoma vho dzula kha honovho vhupo, (kana u humela kha vhupo) vha dzula Leokwe Hill, hune vha kona u tou wana zwithu zwine zwa vha na mushumo kha mvelelo ya K2.

Tshifhinga tsha Muvhuso

©Shem Compion

U tshi nga engedza kha zwa u rengisa, mutsho wavhuḓi une wa vha wo vha funa vhathu vha K2 na mavu o nonaho masimuni na u hula ha danga ḽa kholomo. Hezwi zwi nga vha zwo thusa kha uri hu kone u shanduka hu lavheleswe zwa u langa zwithu zwa mvelelo. Musi vhanwe vha vhathu vha tshi khou pfuma, naho zwo ralo, zwithu zwinzhi zwa shanduka kha mupo u swikela vhane vha vha uri vho pfuma vha tshi vha kha zwa polotiki. Hezwi, hu ambiwa uri tshifhinga tsha muvhuso (une uḓo swikelela vhuimo haho kha ḽa Mapungubwe) zwa thoma nga vho 1000 AD na mvelelelo ya K2.

U Wanala ha Lupfumo

Naho zwi tshi mangadza, zwithu zwinzhi zwine zwa vha na nḓivho ine ya vha na mushumo nga vhutshilo na tshifhinga tsha K2 zwo vhonala musi hu tshi khou lavheleswa mashikani. U fana na ṋamusi, vhathu vha K2 vho wana mihwalo minzhi ine yo vha i tshi khou latiwa. Hezwi zwo itwa kha u posa zwinwe kha mashika zwine zwa vhidziwa upfi Midden, K2 ho vha huna dzi Midden nnzhi vhukuma, dzi tshi fhambana dzinwe dzi khulwane uya kha dzine dza vha ṱhukhu dzine dza vha murahu ha nnḓu dza u bikela.
Dzi midden dze dza vha dzi vhukati hangei K2 (dze dza vha dzo khwaṱha u swika 4m) ndi dzone dze dza ḓo lavheleswa vhukuma musi dzi tshi waniwa na vha archaeologists vho wana tshifhinga tsha vhuḓi musi vha tshi khou humela murahu vha na nḓivho yo no nga hei. Sa tsumbo, zwipiḓa zwinzhi zwo bvaho kha dzi khali dzine dza vha uri dzo kwashea dzo sumbedza uri vhathu vhe vha vha vha K2 vho thoma u amba luambo lwa tshi Shona, u tshi nga tou topola ho vha hu Kalanga kana Western Shona.
Ṋamusi, vhathu vha K2 vho fara milindi ine ya vha mihulwane ine yo tumbuliwa nga 1930 hu sina vho zwinwe. Hune havha vhukati, hu kha ḓi vhonala, nahone ho livhuwiwa nga bodo khulwane ya nḓivho ine ya vha i tshi khou ṱalutshedza vhathu vha K2 i tshi khou sia dzinwe dzi ḽeyara dzine dzo tumbuliwa nga vha u ita dzi ṱhoḓuluso.
Mashudu mavhi K2 a i dalelwi nga vhathu vhane vha vha uri vha khou bva kule. Fhedzi huna zwine zwa khou humbulwa u itwa uri hu vhe fhethu ha vhufa musi ho no fhedza zwothe. K2 i wanala kha ḽa Mapungubwe National Park, ndi huṱuku u fhira kilometer nnthihi ubva tshikwarani tsha Mapungubwe.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe