U Thomiwa ha Umkhonto we Sizwe
Vho-Mandela na vhathu vhoṱhe vhe vha dzhia tsheo ya u kwama vhathu vha humbula u lwisana a Afrika Tshipembe ḽi tshi vhidziwa upfi republic nga dzi 31 Shundunthule 1961. Vho vha vha tshi khou dzudzanya mugwalabo une wa vhidziwa upfi u dzula hayani nga dzi 29,30 na dzi 31 Shundunthule 1961.
Vho-Mandela vho mbo ḓi dzumbama, vha tshi khou shavha u fariwa. Vho-Mandela na vho-Sisulu vha tshimbila na shango vha tshi khou dzudzanya mugwalabo vho dzumbama. Dzina ḽa vho-Mandela ḽa u kolela ndi uri ndi black pimpernel zwine zwa amba muthu ano kona u shavhana na mapholisa. Vho shavha mapholisa lwa ṅwaha na miṅwedzi ya rathi.
Nga mulandu wa u bva ha mapholisa nga vhunzhi vho-Mandela vho mbo ḓiimisa tshiṱereke. Nga ḓuvha ḽa vhuvhili. Nga hetsho tshifhinga vhone na vhashumisani vhavho vho mbo ḓi mba uri dzi khakhathi kha ḽa Afrika Tshipembe a dzi tsha kona u humela murahu na zwauri vharangaphanḓa vha Afrika a vha tsha kona u isa phanḓa na mulayo wavho une wa ri ahu tei u itwa dzi khakhathi, muvhuso wa tangana na pfanelo dza vhathu nga dzi khakhathi na khani. Ndi zwone zwo itaho uri hu thomemiwe Umkhonto we sizwe pfumo ḽa shango.
Zwo vha zwi si zwa ANC fhedzi vhaṅwe vha vhathu vhane vho vha vha kha ANC vha thoma. Vho-Mandela ndi vhone muthu wa u thoma uvha muhulwane wa MK.
U Dzula Dzhela ha vho Nelson Mandela
Nga 1962 vho-Mandela vho mbo ḓi bva kha ḽa Afrika Tshipembe nga u tou tswa vha tshi khou itela u mangadza vhathu vhe vha vha vha tshi khou ṱangana Addis Ababa nga zwa Pan Africanist. Vha ṱalutshedza kha vhathu uri ndi nga mini MK yo tshoṱela.
Kha lwendo lwavho vho mbo di ṱangana na zwa guerrilla training kha ḽa Algeria vha ya na London vhe vha ḓo ṱangana na vharangaphanḓa vhano lwa na muvhuso une wa khou vhusa. Musi vho-Mandela vha tshi vhuya kha ḽa Afrika Tshipembe vha mbo dzi fariwa nga dzi 05 Ṱhangule tsini na Howick kha ḽa Natal vha ya vha vhewa kha zwifhaṱo zwa kale zwa piṱori nga ṅwedzi wa Ḽara nga 1962 vha gwevhiwa u dzula dzhele lwa miṅwaha miṱanu nga mulandu wa u bva Afrika Tshipembe lu siho mulayoni vha thoma tshigwevho tshavho kha dzhele ya pitori.
Hezwi musi vho-Mandela vha dzhele mapholisa vha tou fombe kha ANC he vha ḓo farwa na vho-Walter Sisulu, Govan Mbeki, Raymond Mhlaba, Ahmed Kathrada, Denis Goldberg na Lionel Bernstein. Mapholisa vha wana mabambiri ane akhou amba nga ha u itwa ha zwiṱhavhane, bugu ye vho-Mandela vha vha vha tshi khou nwala tshiṅwe na tshiṅwe khayo nga ha lwendo lwavho lwa u tshimbila na Afrika, na dzi khophi dza miṱangano ye ya ḓo vha hone hune ha ḓo vha na zwine zwa vhidzwa upfi mayibuye zwine zwa amba uri hu nga kha ḓi vha na dzi khakhathi dza Guerrilla.
U Gwevhiwa Vhutshilo hau hoṱhe
Nga ṅwedzi wa Tshimedzi vho-Mandela vho mbo ḓi bviswa vha iswa huṅwe hune havha na vhaṅwe vhahumbulelwa vha malo vhane vho imela tsengo hune vha khou pomokiwa uri vha khou ṱoḓa u miṋula muvhuso na u ḓisa zwiṱhavhane kha ḽa Afrika Tshipembe zwe vho-Mandela vha amba hezwi "ndo ḓi lugisela ufa" zwe zwa ḓo duma vhukuma kha shango ḽoṱhe.
Nga dzi 12 Fulwi 1964 vhoṱhe vho mbo ḓi gwevhiwa u dzula dzhele vhutshilo havho hoṱhe. Vhusiku honovho vho-Mandela vho mbo ḓi iswa Robben Island u swika nga 1982 vha tshi iswa kha dzhele ya Pollsmoor tsini na Kapa. Ho vha na zwithu zwinzhi zwe ha vha hu khou ambiwa uri vho-Mandela kha vha bvisiwe nga 1982 kha ḽa Afrika Tshipembe na nnḓa.
Vhunzhi ha vhathu vhannḓa ha Afrika Tshipembe ndi vhone vho fhaho mutsiko muvhuso wa AfrikaTtshipembe uri u bvise vho-Mandela. Nga henetsho tshifhinga vho vha vha ra polotiki ane aḓivhiwa hoṱhe are dzhele.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe
Vha ya vha vha ṱoḓa na nnḓa ha shango fhedzi Vho-Mandela vha fhedza vha tshi khou ḓivhiwa nga uvha muthu mutsu wa kha bugu ya ḽit...