U Talusa Pfeṋe

©Nigel Dennis

Chacma Baboons (Papio Ursunis) ndi dzone dzine dza vha na vhuḓifhinduleli kha u xelelwa nga zwilinwa, fhedzi ṱhukhu dzi ya tshinyadza na kha miri, miroho na mitshelo dzo orchardini. Dzi ya vhonala kha vhupo ho fhambanaho u mona na ḽoṱhe ḽa Afrika Tshipembe, nga nnḓa ha muṱavhani Namaqualand hune ha to vha na fhethu huṱuku hune dza nga kona u dzumbama hone Vhusiku.
Dzi ya kona u tshila zwavhuḓi fhethu hune ha vha na vhathu, hune uya kona u wana na vhathu vha tshi khou dzi fha zwiḽiwa, hune dzi hone dzi ya kona u ḓi kwamana na vhathu vhane vha vha uri vha na zwiḽiwa, ngauri manwe mapfeṋe ane aḓi pfesesa aya kona u dzhiela manwe zwiḽiwa.
Mapfeṋe a tou nga mmbwa na hone muvhala wa hone ndi gireyi uya kha mutsu hune havha na muvhala mutsu kha zwanḓa na milenzhe. Ndi mahulwane vhukuma uya nga vha Predation Management Manual, ya tsadzi yo kaliwa iya swika 120cm uya kha 160cm u lapfa, dza lemela 25 kg uya kha 45 na maṋo ano pfa vhukuma na u swifhala kha mukulo na mahaḓa. Mutshila u nga swika 86cm u lapfa. Dza tsadzi dzi ya lapfa 100cm uya kha 120cm dza lemela 12kg uya kha 20 kg.
Mutshila wa hone uya swika kha 50 uya kha 60cm. Mapfeṋe a vhibva lwa vhudzekani ana minwaha miṱanu nahone dzi dzula dzi kha nzeo lwa nwaha woṱhe. Tshifhinga tsha u ḓihwala ndi minwedzi ya rathi vhana vha leliwa u swika vha tshi swikisa minwedzi ya rathi, vha ḓi dzulela u vha fhasi ha mme u itela u tsireledziwa u swika vha na minwaha mivhili. Vho khotsi vha hone vha ya tsireledza vhukuma vhana vhavho.
Na hone a dzulelea u lela vhane vha khou ṱoḓa u leliwa, musi mme oya u pala zwiḽiwa.
Dza tshinna dzine dza vha uri dzo no hula dzi ya ya dza vha kha tshigwada tsha dzine dza vha uri dzo hula dzo no vha na minwaha ya sumbe, zwine zwa thusa kha uri dzi sa bebisane nga tshadzo nga vhunzhi. Dza tshinna dzi vhonala dzi na khani nga maanḓa dzi tshi khou ṱoḓana na dzine dzo no hula. Musi murangaphanḓa ane avhidziwa upfi Alpha wa munna atshi nga kundiwa, murangaphanḓa muswa atshi ḓa anga thoma u vhulaha wa kale na vhana vhawe. Arali ya tsadzi isa khou mamisa a iya lugela hafhu uvha na munwe nwana. Mapfeṋe aya hula aswikisa minwaha ya 40.

Ku Vhulaele na Kuḽele

©Roger de la Harpe

Ṱhukhu unga wana dzi tshi swika 700 na u fhirisa, huna miḓi ine ya fhambana ubva kha 1,5 km² uya kha 40 km², uya nga vha Endangered Wildlife Trust. Dzine dza vha khulwane ndi dzone dzine dza vha na miḓi mihulwane, ngeno dzine dza kona u swikelela zwiḽiwa zwinzhi u tshi wana dzi na miḓi miṱuku.
Mapfeṋe kanzhi u avha vhona hu nga masiari ngeno mapfeṋe atshi ḽa zwoṱhe ṋama na miroho, kanzhi dzi a funa zwimela nga maanḓa, zwa u zwima ndi mushumo wa dza tshinna, uya nga Predation Management Manual. Ahu tou vha na nḓila ya u kona u vhulaha, fhedzi tshipondwa tshi ya vhulawa wa wana tshina zwilonda zwo vhalaho. Nngu khulwane dzi ya vhumbuluswa wa wana dzi na zwilonda kha khana, ngeno ho no bviswa dzi mbabvu.
Kuḽele kwa hone akongo tou ita zwavhuḓi, hune zwipondwa zwa thoma u ḽiwa uya kha mukulo na kha ṱhoho. Dzi thoma kanzhi kha thumbu ya mafhi, mala dza kona u bvisa lukanda uri i kone u dzhena kha zwa nga ngomu. Dzi mbabvu, tswio, tshivhindi, mafhafhu na tsini na mbilu hu ya ḽiwa.

U Langa

©Peter Delaney

Mapfene ndi zwifuwo zwine zwa vha uri zwo talifha vhukuma, dzi ya kona a u fhira fhethu hune hu sa fhiree. Luhura lwa muḓagasi, phosho, madanga a zwifuwo, u shumiswa ha mulisa zwi nga thusa kha u thivhela ndozwo, fhedzi ho wanuluswa zwithu zwine zwa sa tou kwamesa mapfeṋe, nga maanḓa arali zwi tshi khou shumiswa fhethu hune havha uri ho bveledziswa, hune mapfeṋe ono ḓowela tshedza ubva nga fasitere.
Hu fanela uvha ho waniwa mabammbiri a u kona u fara kana u vhulaha pfeṋe. Ngauri ndi tshaka dzine dza vha uri dzi ya tsireledziwa vhukuma Western Cape, zwino vho rabulasi vha hafha kha hovhu vhupo vho tendelwa u vhulaha pfeṋe ḽithihi nga ḓuvha nga nnḓa ha musi vha na thendelo ya u vhulaha amanzhi. Tshinwe tshifhinga u vhulaha pfeṋe zwi ya vhuya kha iwe muṋe, musi vhana vha tshi khou ḓa u tou tshinyadza nga vhunzhi vhukuma uya nga vha Baboon Matters, wa tou vhulaha ine yavha khulwane zwi ya vhanga mutsiko kha ṱhukhu ngauri dzi vha dzi si tsha langea.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe