Boitsebišo Bja Tšhwene

©Nigel Dennis
Ditšhwene tša Chacma (Papio ursunis) ga nke di hloa tsheyo ya diruiwa, eupša setšhaba sa tšona se ka hlola tsenyagalo ya dirapa tša merara, merogo le dirapa tša dienywa dirapa. Di hlala mo dileteng tša go fapafapana mo Afrika Borwa, ka ntle le go Namaqualand Sandveld fao go se nago lefelo le lekanego go iphihla bošego.
Di tlwatše mafelo a bathi gabotse, ka batho ba fepa ditšhwene ba gapeletša kamano ya batho le dijo gape le go laetša kgopolo ya gore ditšhwene di na le maemo a godimo go feta batho, ka ge ditšhwene tše kgolo gantši di tšea dijo go tše nnyane.
Ditšhwene na le nko ya go swana le mpša ebile di na le mmala wo tshehla wo nyakilego go ba wo moso goba sootho, ka mellwaneng ya molala ye mentsho le meriri ye mentsho ka matsogo a bona le mo maotong. Go na le ditšhwene tše kgolo. Go ya ka Predation Management Manual, ditšhwene tše tona di ela 120 cm go ya go 160 cm, di kala 25 kg go 45 kg gomme di na le meno a bogale, legora le leso mo molaleng le godimo ga magetla. Mesela ya tšona e ka ba go 86 cm ka botelele. Tše tshadi ke 100 cm go ya go 120 cm ka botelele gomme di kala 20 kg kg go ya go 12 Kg. Kelo ya mesela tšona e ka magareng ga 50 cm go ya go 60 cm.
Ditšhwene di kgona thobalano ge di na le mengwaga ye mehlano gomme di gwerana ngwaga ka moka. Nako ya tlhabollo ke dikgwedi tše tshela gomme bana tlogela go anya ka morago ga dikgwedi tše tshela eupša ba tla tšwela pele go ithekga ka fase ga tšhireletšo ya bomme go fihla ge ban a le mengwaga ye mebedi. Bopapa ban a le tšhireletšo kudu go bana ba bona ebile ka dinako tše di ba le go hlokomela bana, mola bomme ya go tšoma dijo.
Ditšhweni tše tona tše kgolo gantši di tlogela sehlopha sa tšona sa tšwalo go ya go leka go ba karola sehlopha se senngwe ge di na le mengwaga ye šupa, gomme se se thuša go fokotša tšwalano ya ka gare lapa. Ditšhweni tše tona di bokoa kudu, gomme gantši di bonwa e le kotsi mo nakong ye di nyakago sehlopha se se mpsha. Ge moetapele – ye e bitšwago “alpha male” e tlošitšwe mo taolong, moetapele wo mofša a ka bolaya bana ka moka ba moetapele yo a fetilego. Ge go se na mesea ao a anyago, ditšhweni tše tshadi di ikemišetša go tswala gape. Ditšhwene di ka gola go feta mengwaga ye 40.

Go Bolaya le Mokgwa wa Phepo

©Roger de la Harpe
Sehlopha se ka ba le ditšhweni tše mmalwa tša go swana le ditšhwene tše lekgolo le go feta, le magae ka gare ga 1,5 km² go 40 km², go ya ka The Endangered Wildlife Trust. Dihlopha tše kgolo di na le go ba le magae a magolo le mehutahuta ya kitlano ya fase, mola dihlopha tša phihlelelo ya dijo tša boleng bja godimo le methopo di na le go ba le magae a mannyane le kitlano ya godimo.
Ditšhwene di bua mosegare gomme di tloga mo mehlareng goba legageng pele letšatši le dikela.
Mola ditšhwene di ja dijo tša mehuta ya go fapana, dijo tša tšona gagolo ke dibjalo. Go tsoma gagolo ke ditiro tša ditšhwene tše tona, go ya ka Predation Management Manual. Ga go na mokgwa wo itšego wa go bolaya, eupša di na le go hwa ka lebaka la dintho tše ntši tša go fapana. Dinku tše kgolo gantši di a lahlelwa e be di longwa mo kgareng mola dikwana tšona di bulwa.
Maitshwaro a tšona a go ja ke a mabe ka diphoofolo tše di bolailwego di a hlobiwa mo molaleng le mo hlogong. Gantši di thoma go ja mo mpeng, mateng a tlošwa le letlalo le a tlošwa go phihlelelo go mašaledi. Dikgopo, phio, sebete, maswafo le pelo le tšona di a jewa.

Taolo

©Peter Delaney
Ditšhwene ke diphoofolo tše bohlale kudud, ke ka moo di kgona go ithuta go fenya le go tšhabela mapheko. Legora la mohlagase, lešata, lešaka la diphoofolo, tirišo ya bahlokomedi le bahlokomedi ba diruiwa di ka thuša go šitiša tahlego, eupša dinyakišišo tše mpsha tše di bontšhago kgopele yela ga e na le seabe go ditšhwene, kudu ge di dirišwa mo mafelong a ka ditoropong fao ditšhwene di tlwaetšego mabone le mafasetere.

Batho ba taolo ba maleba ba swanetše go bonwa go hwetša tumelela go bea sefu goba go thuntšha ditšhwene. Ke diphedi tše di šireleditšwego kua Kapa Bodikela, ka fao balemi ba ka mo phrobentsheng yeo ba ka no thuntšha ditšhwene tše pedi fela ka letšatši mo naga ya bona ka ntle ga ge ba na le tumelelo ya go thuntšha go feta.
Go thuntšha ga ditšhwene go ka feletša go tliša mathata, ka hlohloletša batho ba bannyane ba go tshwenya go glola mathata. Go baboon ka Baboon Matters, polao ya alpha male e hlola mathata ka gare ga sehlopha gomme go ka feletša ka, dihopha di palelwa ke go laolega e be go hlamiwa phuruphuša.

Translated by Lebogang Sewela