Mbudzi dzi ya ṋanga vhukuma zwi tshi ḓa kha zwiḽiwa zwadzo, arali dzi tshi khou hula fhethu hune dzi ya kona u ṋanga zwiḽiwa huna miri na zwiṱaka dzi nga ṋanga uya u tou ḓi palela ndi ngazwo miri yo no nga Leucaena leucocephala i tshi kaṋiwa ine ya ḓivhea Afrika Tshipembe sa, white popinac, reusewattel kana stuipboom (Afrikaans) na ubobo; ulusina (isiZulu). Hei miri ndi tshaka dzine dza wanala tsini na milambo Afrika Tshipembe.
Mbudzi dza mafhi a dzi fani na dzinwe tshaka dzi nga si kone u bveledza arali dzi tshi khou tshila nga miri ya ḓaka fhedzi. Zwiḽiwa zwine zwa vha zwa ndeme vhukuma ndi u dzi fha zwiḽiwa zwine zwa vha uri zwi na pfushi ine ya ṱoḓea. Nahone zwiḽiwa zwa hone zwi fanela u ḓifha uri i kone u zwiḽa zwoṱhe i wane maanḓa Protein, mineral, vitamin na maḓi.
Mbudzi dza mafhi dzi fanela u dzula dzi tshi khou bveledza mafhi zwine zwa amba uri dzi fanela u dzula dzi tshi khou fhiwa zwiḽiwa zwine zwa vha na pfushi yo teaho uri dzi swikelele mushumo wadzo. Munwe mushumo une wa nga u engedza u fana na u tshimbila, u hula, u ḓi hwala na u bvisa mafhi zwi vha zwi tshi khou tou sumbedza uri i khou fhiwa pfushi dzo teaho. Zwiḽiwa zwine dza ḽa musi dzo ḓi hwala a zwi fani na zwa musi dzi tshi beba. Uri u kone u dzi langa zwavhuḓi u fanela u dzi khethekanya musi dzi dangani.
Mbudzi dzo Omaho
Mbudzi dzine dza vha uri dzo oma a dzi khou mamisa dzi nga si ṱoḓe roughage ine ya vha uri ndi nnzhi nga nnḓa ha musi dzi tshi khou lwala kana dzo sekena kana dzi tsini na u beba. Dzine dza engedza muvhili musi dzi tshi ṱangana dzi ya vha na tshikhala tsha u nga beba malwelavanḓa ufhira dzine dza onda.Zwiliwa Zwine zwa Toḓea nga ine ya Vha yo ḓi Hwala
Ho sala vhege dza rathi uri iyo beba, maḓamu a ya tsadzi afanela u awela na dzi tsinga dza u bvisa mafhi. Zwine zwa swika 70% ya nwana wa mbudzi uri abvelele hu vha hu vhege dza rathi ho sala uri abebiwe. U fanela u ifha zwiḽiwa zwinzhi vhukuma kha nwedzi wa u fhedzisela ngauri nwana asaathu bebiwa u khou ṱoḓa zwiḽiwa zwinzhi ubva kha mmeawe. Arali ha vha hu sina zwiḽiwa zwinzhi nga hetsho tshifhinga zwiamba uri zwiḽiwa zwine zwa vha zwo dzula kha dzi fat ndi zwone zwine zwa ḓo tambiswa. Fhedzi arali zwi tshi khou ṱoḓiwa nga vhunzhi, tshivhindi tshi nga balelewa nga nyimelo, mbudzi inga lovha ubva kha nyimelo ine ya vhidziwa upfi ketosis (“pregnancy toxaemia”). Nyimelo ya muvhili wa mbudzi i fanela uvha 2.5 uya kha 3. Arali mbudzi yo ḓi hwala nga malwelavanḓa inga fhungudzelwa zwiḽiwa zwine ya ḽa. Hu vha hu tshi khou ṱoḓea zwiḽiwa zwa maimo a nṱha zwine zwa vha na roughage.Zwine zwa Toḓea nga Mbudzi ine ya Vha yo ḓi Hwala
Arali mbudzi dza mafhi dzi tshi khou ḓi palela zwiḽiwa dzi fanela uḽa zwithu zwine zwa swika 4 uya kha 6 kg nga ḓuvha ya zwithu zwavhuḓi-4 kg ya zwiḽiwa zwidala i lingana na 1 kg ya furu. Mbudzi dzine dza vha uri dzi tsini na u beba dzi ṱoḓa concentrate ine ya vha na protein yo linganelaho ya 15 - 17% hune ha vha na total digestible nutrients (TDN) ya concentrate ine ya vha 65 - 75%.
Arali ya tsadzi ya ḽa zwiḽiwa zwine zwa vha na ration yo fhelelaho, furu kana straw zwi fanela u dzula zwi hone tshifhinga tshoṱhe.
Roughage ine ya vha ya maimo a nnṱha i fanela u fhiwa kha mbudzi dzine dza vha uri dzo ḓi hwala u itela uri tshivhalo tsha zwiḽiwa zwa u ḓura tshi sa tou ḓalesa. Nga u angaredza, roughage i fanela uvha 40% uya kha 60% ya zwiliwa zwine ya ḓo vha i tshi khou zwiḽa nga ḓuvha.
Sa tsumbo, mbudzi ine ya bvisa mafhi manzhi i vha i tshi khou bvisa 4 litre nga ḓuvha inga ḽa zwithu zwine zwa swika 3kg zwo omaho, hune khazwo 1.2kg (40%) inga vha i tshi kha furu, na 1.8kg ine ya nga vha nga nḓila ya zwiḽiwa zwa mafhi. Zwoṱhe lurcene na zwiḽiwa zwa mafhi zwi ya vha 90%, zwine zwa amba uri zwiḽiwa zwoṱhe zwo fhelaho zwi ḓo vha: lucerne hay: 1.2 x 100 = 1.3 kg na ya zwiḽiwa zwa mafhi: 1.8 x 100 = 2.0 kg
Arali lucerne i thethe hu sini furu zwine zwa vha zwo oma kha yo zwi fanela uvha 24% zwine kha nyimelo heyo zwine ya do vha zwone ndi u wana roughage nnthihi ine ya ḓo vha: 1.2 x 100 = 5 kg.
Zwa ndeme: nḓivho hei ndi ya pfunzo na u vha na nḓivho fhedzi hu sini u shumisa kha kuḽele kwadzo. U tshi ṱoḓa ndivho yo no fhira hei nga ufha zwifuwo zwau zwiḽiwa u nga amba na muḓivhi wa ha zwa mutakalo wa zwifuwo.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe